De term ‘multiculturalist’ lijkt in sommige kringen vandaag de dag wel een scheldwoord geworden te zijn. Sinds het begin van de 21e eeuw is het alles wat openlijk met het woord ‘multicultureel’ geassocieerd kan worden in een negatief daglicht komen te staan. Politici hebben openlijk gesteld dat de multiculturele samenleving ‘mislukt’ is, en slechts weinig organisaties gebruiken nog de term ‘multicultureel’ in hun naam, laat staan personen die zichzelf openlijk multiculturalist noemen. Dit betekent echter niet dat het multiculturalisme in onze samenleving heeft afgedaan. Sterker nog, het gedachtegoed dat decennialang ons integratiebeleid heeft vormgegeven is nog steeds in veel kringen in Nederland springlevend. De recente aanklacht van Machteld Zee in haar boek Heilige Identiteiten, en de kritiek die daarop losbarstte, herinnerde ons daar weer aan.
Het multiculturalisme is lange tijd vooral populair geweest in liberale kring, en in sommige liberale kringen is dat nog steeds het geval. En dat is opvallend. Want wie zowel het multiculturalisme als het liberalisme goed bestudeert komt tot de conclusie dat er een spanning zit tussen beide. En op grond van die spanning zouden diegenen die zich liberaal noemen moeten concluderen dat het multiculturalisme geen liberale maar een on-liberale ideologie is, en dat men daarom hier dan ook (voorgoed) afstand van zou moeten nemen.
Het multiculturalisme is dus een on-liberale ideologie. Wanneer we echter over het multiculturalisme spreken is het allereerst belangrijk om het onderscheid te maken tussen een multiculturele samenleving en het multiculturalisme. Het eerste is een gegeven in de huidige tijd. En zolang we individuen ook de ruimte geven om zichzelf te zijn zal dat ook zo blijven.
Het multiculturalisme is daarentegen de achterliggende ideologie aan de hand waarvan we decennialang hebben geprobeerd onze diverse samenleving te managen. Vanuit het multiculturalisme wordt dit gedaan door het streven naar erkenning van de culturele en religieuze identiteit van minderheidsgroepen. De overheid dient deze niet alleen te erkennen, en dezelfde rechten en vrijheden te geven als de meerderheid. Nee, zij dient hierin verder te gaan, en deze culturele en religieuze groepen in stand te houden, waarbij de unieke groepsidentiteit gekoesterd wordt. De groep staat dus centraal binnen het multiculturalisme. Multiculturalisten erkennen en de rechten en de identiteit van de groep, maar niet zozeer die van het individu. En daar bevindt zich de spanning met het liberalisme.
Want het liberalisme zet immers het individu centraal. Zelfs wanneer dit ten koste gaat van de groep. Sterker nog, prominente liberale denkers, waaronder de founding father van het (sociaal-) liberalisme John Stuart Mill hebben gesteld dat het problematisch is wanneer de groep in enige mate het individu beperkt, en dat ernaar gestreefd moet worden dat we uitgaan van het individu los van de groep, van het individu als autonoom wezen dat beschikt over zijn of haar eigen keuzevrijheid, zonder zich daarbij ook maar iets aan te trekken van de identiteit van een groep.
Dit denken staat dus in schril contrast met het multiculturele denken waarbinnen het juist problematisch is wanneer individuen die behoren tot minderheidsgroepen teveel hun eigen weg gaan. Want dan kan de groep niet langer in stand gehouden worden. Juist de unieke groepsidentiteit komt dan onder druk te staan. Multiculturalisten wensen deze te koesteren, daar waar liberalen alleen de keuzevrijheid van het individu koesteren.
Vanuit dit perspecief bezien lijkt het dus alsof er een natuurlijk conflict bestaat tussen het liberale denken en het multiculturele denken. Desondanks zijn er nog veel liberalen die positief staan tegenover het multiculturalisme. Ten dele is dit omdat zij multiculturalisme verwarren met diversiteit, een fundamentele misvatting, omdat juist multiculturalisten de diversiteit aan individuen binnen een samenleving (waaronder die van minderheden onder minderheden) miskennen. Maar er is ook een school binnen het liberale denken die het erkennen van groepsrechten gemeen heeft met de multiculturalisten. Echter, ook deze school kan niet om het centraal stellen van het individu binnen het liberalisme heen, en zij zou eveneens moeten erkennen dat er in de samenleving altijd sprake is van een spanning tussen groepen en individuen, tussen het erkennen van groepsrechten en het erkennen van individuele rechten. Want groepsidentiteiten vormen vrijwel altijd een bedreiging voor de individuele vrijheid.
Eenieder die zichzelf daarom als liberaal ziet zou er dan ook goed aan doen dit te erkennen, en ernaar te handelen. En dit kan men doen door simpelweg te kiezen voor het liberalisme, door te kiezen voor het individu, en daarbij te erkennen dat het multiculturalisme niet goed samengaat met het liberalisme, en dat je als liberaal daarom in principe ook afstand zou moeten nemen van het multiculturele denken, op grond van het feit dat het wordt gekenmerkt door on-liberale tendensen. De term ‘multiculturalisme’ is dan ook met recht in de huidige tijd impopulair. En ook al is het multiculturele gedachtegoed nog steeds latent aanwezig in onze samenleving, dit hoeft zeker niet altijd het geval te blijven. In ieder geval niet wanneer liberalen hun liberale verantwoordelijkheid nemen, en zich afkeren van het multiculturalisme.
