Een mooi stukje in de NRC een paar dagen geleden. De ‘stille meerderheid’ onder de NederTurken moet opstaan tegen “intimidatie en politieke druk vanuit Turkije”. Het stuk illustreert mooi de waanbeelden waar de voormalige Turkse elite, de ‘witte Turk’, zichzelf mee voor de gek houdt en zo de controle over Turkije verloor in minder dan tien jaar tijd, en nu ook in Nederland zichzelf gemarginaliseerd ziet worden.
Het klinkt natuurlijk als muziek in de oren van de Nederlandse deugmens. Er is een onbekende meerderheid aan Neder-Turken die helemaal geen deel uitmaken van de lange arm van Ankara – ze hebben alleen een zetje nodig om zich uit te spreken. Geen vijfde kolonne, project multiculti toch nog een succes. Pure flauwekul natuurlijk. De meerderheid, zelfs meer dan tweederde van de Turken in Nederland en Duitsland, bestaat uit AKP en MHP stemmende çomars die helemaal niet onder druk staan van Erdogan, maar hem vol trots en plezier vertegenwoordigen. Een resterende 20 procent stemt voor een voornamelijk Koerdische partij (HDP) en voelt zich dus ook niet aangesproken door Erdogan. De overblijvers vormen de voormalige elite van Turkije, de quasi-seculiere Kemalisten, ook wel ‘witte Turken’ genoemd (ondanks hun westerse leefstijl is er verder niemand buiten Turkije die hen als blank beschouwd, maar dat terzijde).
“In dit land is er een scheiding tussen Zwarte en Witte Turken”, zei Recep Tayyip Erdogan bij zijn verkiezing als burgemeester van Istanbul in 1994, “en jullie broeder Tayyip hoort bij de Zwarte Turken”. Een nachtmerrie die de gegoede burgerij van de Turkse kust, inmiddels al een jaar of 70 vastgeroest in de bestuurlijke en militaire bureaucratie, jarenlang probeerde te voorkomen. Iedere keer dat in Turkije een leiderschap ontstond dat de massa’s kon meeslepen werd het leger uit de kast getrokken. Erdogan zelf heeft een paar maanden in de cel mogen doorbrengen voor het oplezen van een islamitisch gedicht, wat hem alleen maar meer steun opleverde vanuit de massa.
De westerling had jarenlang een illusie van Turkije als modern en potentieel westers land voor ogen, zó modern dat het allemaal wellicht zelfs zou kunnen in combinatie met het ‘gematigde’ islamisme van de AKP. Erdogan heeft daar langzamerhand een einde aan gemaakt, en dwingt ons om te accepteren dat de witte Turk, en het sprookje van modernisering met het EU-lidmaatschap daar aan vast, vooral een illusie was nu die illusie politiek, economisch en sociaal verdrongen is in Turkije. Wat dat betreft: daar mogen wij Erdogan dankbaar voor zijn.
De scheiding tussen witte en zwarte turken gaat terug naar de oprichting van de Republiek Turkije in de jaren ’20 van de vorige eeuw. De droom van de seculiere Turkse elite was om van Turkije en welvarend, modern en ontwikkeld land te maken, waarin iedereen vrij is om zijn leven te leiden zoals hij dat zelf wil. Behalve minderheden, die gewoon ook Turk moeten worden of anders lekker mogen doodvallen. En gelovigen, die hun mond moeten houden en luisteren naar de kustelijke elite die het wel beter weet omdat ze een keer in Parijs en Berlijn zijn geweest. En hoewel een modern en ontwikkeld land niet samengaat met middeleeuwse regeringsvormen op basis van religieuze geschriften hebben de witte Turken hun situatie helemaal aan zichzelf te danken.
Als alternatief voor islamisme werd door de republikeinen een religie gekweekt rondom een nieuwe Turkse identiteit, met Ataturk als godheid. Zijn portretten hangen overal nog steeds, al verdwijnen er de laatste jaren steeds meer standbeelden. Robots en theekopjes vormen het nieuwe aanzicht van een modern en halal Turkije. Erdogan zelf weigert de naam Atatürk – ‘papa-Turk’ – te gebruiken en zegt liever ‘Mustafa Kemal Gazi’. Gazi is een uit de Ottomaanse tijd stammende eervolle titel voor een veteraan.
Het Verdrag van Lausanne van 1923, waarin de Turkse grenzen werden vastgesteld na een oorlog tegen westerse grootmachten, wordt door de AKP als een nederlaag beschouwd. Verder is een man die stierf aan een leverkwaal, vermoedelijk als gevolg van zijn voorliefde voor alcoholische versnaperingen, niet echt een sterk islamitisch rolmodel. Er zijn nog meerdere redenen te noemen voor het afwijzen van het recente republikeinse verleden, maar duidelijk is dat het voor geen meter werkte. Een kunstmatige, ingestudeerde identiteit zonder geschiedenis – omdat de geschiedenis te smerig is om toe te geven, wat ook strafbaar is gesteld – die ook nog eens geen extra welvaart opleverde voor het grootste deel van de bevolking, is gedoemd tot mislukking.
Machtsverlies van de witte klasse is in alle aspecten van de Turkse samenleving te merken. Ten eerste economisch. De opkomst van Erdogan’s AKP en de Gülen-beweging bracht een grote groep zakenmannen naar het centrum van de macht in Turkije. In het onderontwikkelde Anatolië vielen een hoop centen te verdienen met de aanleg van infrastructuur en de verkoop van simpele producten als koekjes (tot op de dag van vandaag weigeren witte Turken koekjes van het merk Ülker, waarvan de eigenaar dicht bij de AKP staat, te kopen en prefereren zij het oudere koekjesmerk Eti uit CHP-bolwerk Eskisehir). Met als gevolg een nieuwe, schatrijke oligarchie die de eens onafhankelijke pers heeft opgekocht.
Het eens trotse seculiere dagblad Hurriyet is nu een milde spreekbuis van de overheid en al jarenlang in handen van Dogan Holding, het grootste holdingbedrijf in Turkije met als eigenaar een Anatolische zakenman die zijn grote opkomst maakte in de jaren ’90. Elke keer als ze het bij Hurriyet in hun hoofd haalden om kritiek te leveren op de overheid kwam er een miljardenboete voor de rekening van Dogan Holding, een geliefde methode van de Turkse staat om grote bedrijven in toom te houden.
Andere mainstream media zijn in handen van slechts een paar andere groepen, zoals de overheid of overheid-verbonden zakenlui als Ciner Holding, waarvan de eigenaar een voetbalclub bezit die thuis speelt in het Recep Tayyip Erdogan-stadium in Istanbul. En bij het traditioneel kemalistische Cumhuriyet, nota bene opgericht door een vriend van Ataturk, zit de halve redactie in de gevangenis. Gelukkig staat, ondanks de groeiende invloed van de islamisten, staatsomroep TRT nog steeds bol van de nieuwslezeressen met geblondeerde kapsels en uitpuilende tieten en zijn twerkende danseresjes op de muziekzenders nog lekker haram. Dat dan weer wel.
De van oudsher door het Westen geroemde ‘seculiere’ legertop (die islamitische lessen verplicht stelde in scholen na de coup van 1980) is allang vervangen met AKP-aanhangers sinds de Ergenekon- en Balyoz-processen, mede dankzij hulp van de Gülen-aanhangers in de juridische bureaucratie toentertijd. Die veroordeelde generaals zijn sinds de coup van afgelopen zomer, volgens de Turkse regering door diezelfde Gülenisten georganiseerd, weer op vrije voeten. Één van hen, Dogu Perincek, is weer op weg naar de hogere machtssferen in Turkije en wordt ongetwijfeld nauwlettend in de gaten gehouden door binnen- en buitenlandse groeperingen die sultan Tayyip geen warm hart toedragen.
Op de partij van Ataturk, de tegenwoordig sociaaldemocratische CHP, hoeven ze in ieder geval niet te rekenen. De partij steunde een voorstel van de AKP om de immuniteit van parlementsleden van de HDP op te heffen, een maatregel die precedent schept voor hun eigen ondergang. Niet heel verbazingwekkend, aangezien de huidige leider van de partij zelf afkomstig is van een familie die flink heeft geleden onder het republikeinse leger bij een opstand in Dersim in 1938. De meeste seculiere Turken zijn niet onder de indruk ondanks dat ze er wel braaf voor blijven stemmen, bij gebrek aan alternatieven als gevolg van de kiesdrempel van 10 procent. De vergelijking met onze PvdA, geïmplodeerd onder hun eigen waanzin, is snel gemaakt. Enig benul van hoe je een land moet regeren hebben ze ook niet. Als dat wel het geval was zouden de aanleg van flatgebouwen en wegen en het uitschelden van westerse bondgenoten niet de sterkste verkooppunten van de AKP zijn.
Als dank voor hun ferme oppositie wordt de CHP uitgenodigd voor gesprekken en optredens met de AKP, zoals bij de ‘Democratiewacht’ vorig jaar, waar de HDP van is uitgesloten. Het enige waar de seculieren en islamisten het over eens kunnen worden is over hoe de Koerdische provincies van Turkije moeten worden aangepakt, en onder het mom van ‘verbinding zoeken ‘en ‘polarisatie tegengaan’ zoeken de kemalisten liever de overeenkomsten met de AKP op in plaats van dat ze hun werk doen en oppositie voeren. De wel-functionerende oppositiepartij HDP heeft elf leden in de gevangenis en als de Kemalisten het ooit in hun hoofd halen om daadwerkelijk oppositie te voeren dan mogen die er linea recta ook heen.
Het gebrek aan politieke kundigheid is niet nieuws voor de witte Turk – een logisch gevolg van jarenlange dominantie dankzij controle over het militaire apparaat. Als je nooit je best hoeft te doen, word je ook nooit ergens goed in. Op het dieptepunt in de jaren ’90 was het ‘seculiere en democratische’ Turkije een paranoïde, ondoorzichtige mafiastaat met een torenhoge inflatie, een compleet gestagneerde economie en constante samenzweringen tussen staatsinstellingen, paramilitairen en georganiseerde misdaad, wat pijnlijk duidelijk werd in bijvoorbeeld het Susurluk-schandaal. Dat is het nu ook, maar nu houdt het gewone volk er tenminste wel een leuk appartementje met een 50 inch flatscreen tv aan over en bieden de moskee’s voldoende afleiding.
Perinçek – de eerste Turk, in 2013, veroordeeld door het Europese Gerechtshof voor het ontkennen van de Armeense Genocide – is leider van de Patriotische Partij, een kleine partij zonder zetels. Interessanter is zijn invloed onder Kemalisten die deel uitmaakten van de oude orde – generaals en speciale politiechefs. Lui die al eerder werden verdacht en veroordeeld voor het beramen van een staatsgreep. Sommige AKP-bestuurders worden er al een beetje zenuwachtig van. De ideologie van deze kliek zoekt niet alleen een terugkeer naar republikeinse normen en waarden, maar ook voor een anti-westerse en pro-Russische koers. Hij schijnt het goed te kunnen vinden met Alexander Dugin, een Russische ideoloog en Oekraïne-boeman in de westerse pers die tegenwoordig waarschijnlijk meer te zeggen heeft in Ankara dan in Moskou.
De opkomst van de Perinçek-kliek toont de gaten in de Erdo-machtsstructuur. Een dictatuur heeft een goed functionerend politie- en inlichtingenappraat nodig. Alle kundige mensen (eerst Kemalisten en daarna Gülenisten) zijn er inmiddels uitgewerkt, dus moet Erdogan een beroep doen op zijn voormalige tegenstanders, wat hem weer kwetsbaarder maakt voor dezelfde situatie waar de vorige mensen voor in de bak zijn gegooid. Van lekker Hollands polderen hebben ze in Turkije nog nooit gehoord, dus vroeg of laat moet het tot een confrontatie komen.
Voor een eventuele totale machtsovername van Turkije kan Perincek niet rekenen op massale steun vanuit de bevolking, tenzij Erdo het wel heel bont maakt. De witte Turk vormt hooguit een kwart van de bevolking, met weinig optimistische geboortecijfers. De combinatie van kosmpolitisch gedrag over een gefabriceerde nationalistische identiteit is fataal geworden voor de Kemalisten. Twijfelen aan de ‘ondeelbare staat’ werd één van de grootste taboes in de republiek. Achteraf gezien was het voor de witte turk misschien beter om de kuststreek af te splitsen van de rest, dan zaten ze nu niet met Erdo in de maag gesplitst. Wellicht dat de oude elite een kans zoekt in het blunderen van de huidige president. De AKP bestaat uit jaknikkers en grootgraaiers, en er is niemand van hetzelfde kaliber als Erdogan die de Turkse massa’s kan aansturen. Een Turkije dat weer richting totale chaos kan gaan is een gouden kans voor de oude orde.
Een bekende quote van Ataturk is, losjes vertaald naar het Nederlands, “wat is het fijn om een Turk te zijn”. Nou, dat valt best mee. Onlangs zei Erdogan dat een nee-stem op het referendum hetzelfde is als een stem voor de PKK of Gülen. De implicaties zijn duidelijk. Tot nu toe is het grootste gedeelte van de ellende in Turkije aan de witte turken voorbij gegaan. Maar zoals we in Nederland het afgelopen jaar hebben gezien wordt het tijd om een kant te kiezen. Dat bemoeizuchtige Turkse nationalisme is immers hun eigen uitvinding.
Toch is er een sprankje hoop. In Turkije willen veel millennials emigreren naar Europa. Deze hipsters leven even decadent als hun westerse collega’s, maar ook die droom wordt langzamerhand weggevaagd met immer uitbreidende alcoholverboden, islamitische dress codes en jihadisten die hun magazijnen leegknallen in nachtclubs. Als er hier een paar miljoen meer, meer, meer van bijkomen, hebben we dan toch nog die stille meerderheid en is de multiculturele droom weer veilig.
