Van het afmaken van elf hoeren 25 jaar terug heeft Jack Unterweger geen spijt bij zijn terugkeer op aarde, om zijn biografie op het toneel te presenteren. Maar het bedrog van zijn vrouw destijds kan hij niet over zijn hart verkrijgen.
‘Een Helse Komedie – de bekentenissen van een seriemoordenaar’, zo heet de jongste voorstelling van Het Nationale Theater over de Oostenrijker Jack Unterweger. Hij pleegde in juni 1994 op 44-jarige leeftijd zelfmoord, één nacht voordat hij (postuum) tot levenslang werd veroordeeld. Eerder, in 1976, kreeg hij levenslang wegens moord. Maar hij kwam na maatschappelijke aandrang van wat nu ‘Gutmenschen’ wordt genoemd (waaronder latere Nobelprijswinnaars Jelinek en Grass), eerder vrij – op grond van hun waardering voor zijn literaire werk waaronder een autobiografische roman. Die werd op scholen als lesmateriaal gebruikt, als toonbeeld van de mens die ten goede keert.
Unterweger werd om die redenen door media tot een levende legende gemaakt, nog meer vanwege de tweede grote rechtszaak met de messcherpe, goed onderbouwde ontkenningen. Maar de vermoorde hoeren in Oostenrijk, Tsjecho-Slovakije en Californië waren allen met hun beha omgebracht; een sterke aanwijzing van schuld, maar echt bewijs was beperkt.
Kortom, een perfect scenario voor een film, maar pas in 2015 verscheen die, onder de naam Jack, naar een eerdere roman. Een tweede film volgt. Reeds in 2008 kwam in de VS de toneelversie Seduction and Despair, met John Malkovich als perfecte vertolker van Unterweger maar ook als regisseur. (Tot zijn eigen spijt: ‘Het is de eerste en de laatste keer dat ik mezelf heb geregisseerd. Ik kan het hele proces niet overzien als ik er zelf onderdeel van uitmaak.’)
Het stuk was muzikaal opgezet, met orkest en passende aria’s zingende sopranen voor de vrouwelijke rollen. Schrijver is de Oostenrijker Michael Sturminger, die het stuk uitbreidde tot De helse komedie alvorens het in 2009 in Wenen op de planken kwam.
Voor Hhet Nationale Toneel, nu Het Nationale Theater, vertaalde Tom Kleijn de tekst, met een passend begin met een verwijzing door Unterweger (Mark Rietman) naar ‘mijn landgenoot’ Arthur Seys-Inquart die als Reichskommissar der Niederlanden gedurende de oorlog op hetzelfde podium van de Koninklijke Schouwburg stond; en naar een andere landgenoot die als gouverneur van Californië bekend werd; nog nadat Unterweger daar (vermoedelijk) drie slachtoffers maakte.
De tekst telt in aanvang veel uitspraken om het publiek te kietelen: ‘ – Vrouwen zijn altijd mijn bestemming, mijn wereld, mijn paradijs, mijn ongeluk en mijn noodlot geweest; – Mijn leven heeft nooit erg in het teken gestaan van dat begrip, waarheid. Voorzover ik mij kan herinneren, zou zelfs de kleinste portie eerlijkheid van mijn kant me altijd onmiddellijk levenslang achter de tralies hebben gebracht.’
En als hij uitdagend op een vrouw in de zaal toeloopt: ‘Mag ik u een heel persoonlijke vraag stellen? Hoe lang is het geleden dat u de liefde hebt bedreven…Neem me niet kwalijk, maar ik heb de indruk dat velen van jullie een leven leiden zonder te vrijen.’
Dat brengt ongemak, gevolgd door herkenbaarheid bij zijn vraag aan het publiek ‘Hoe mannen en vrouwen zouden moeten samenleven en tegelijkertijd toch de vrijheid hebben hun seksleven naar eigen goeddunken in te richten?’
Rietman weet voortreffelijk verwarring te stichten als charmeur en womanizer. Seriemoordenaars veroorzaken vaker een mengeling van afkeer en attractie bij dames, zowel via hun zorg- als lusthormonen. Juist door deze attractie en de mediafiguur Unterweg was regisseur Theu Boermans geïntrigeerd geraakt, zei hij bij de motivatie van de keuze voor dit stuk.
Is Malkovich wellicht meer geschikt voor de enge kant van deze rol, Rietman toont een geweldig talent om ook de charmante seriemoordenaar neer te zetten. Maar ook weet hij tot achterin de zaal de helse kant te tonen: zich opgewonden zwetend en hijgend overgevend aan zijn onweerstaanbare drang om de andere sekse tot het uiterste te onderwerpen, dus te vermoorden. Niet toestaand dat de hoer macht heeft over zijn lust.
Vrij snel na het uitdagende begin wordt Een Helse Komedie meer opera dan toneelstuk en ontpoppen de sopranen zich onder de regie van Boermans ook tot uitstekende acteurs. Op het laatste wordt het spel van Rietman weer dominanter.
De combinatie van toneel en opera is geen eenvoudige, zeker niet in een heftig verhaal als dit, perfect voor een filmscript. Maar Boermans en zijn staf weten beide vormen fraai te vervlechten tot een enerverend stuk. Dat alleen een wat slap einde kent.
Dat komt wellicht door het toegevoegde verhaal dat Unterweger met de biografie 23 jaar na zijn dood het publiek antwoord zou moeten geven op de vraag of hij de moorden werkelijk heeft gepleegd. Maar daar twijfelt niemand meer aan. De beloofde bekentenissen blijven ook achterwege, al kun je het blootleggen van de gespleten ziel van de lustmoordenaar als ‘bekentenis’ zien. Boeiender dan de vraag of hij al dan niet hoeren wurgde, vind ik dat de spijt van Unterweger niet de moorden behelst maar het ‘liegen’ tegen zijn liefhebbende partner over zijn afwijking en daden.
De introductie van opera in de schouwburg vond ik fantastisch. Het was even schrikken dat bij aanvang het Residentie Orkest zo’n groot deel van het podium in beslag neemt en niet eronder zetelt. Het speelt prachtige stukken, (uiteraard) beginnend met Don Juan, vervolgens aria’s over leugen, verachting, noodlot en liefde voor een moordenaar, van Vivaldi, Mozart, Beethoven, Van Weber en Haydn. De theatrale kracht van de fraaie stemmen, fantastische mimiek en fysieke schoonheid van sopranen Cora Burggraaf en Lilian Farahani – beurtelings als partner en slachtoffer van Unterweger – dragen mede een zeer geslaagde voorstelling.
Een helse Komedie; gezien op 7 mei 2017 in de Koninklijke Schouwburg. Nog van 9 tot 21 mei daar te zien.
Foto’s en Titelfoto: Het Nationale Theater – Joris Smit
