Het meest gepolariseerde debat in Nederland is ongetwijfeld dat over racisme. Is Nederland een racistisch land? Al bij mijn aankondiging van deze recensie zitten allerlei twitteraars in de gordijnen: er zou in Nederland geen racisme bestaan. Dat is precies wat een groep Nederlanders anders ziet: iedereen achter het protest tegen Zwarte Piet, Sylvana Simons en haar politieke partij Artikel 1, DENK en nu ook Anousha Nzume, die een boek schreef met de provocerende titel Hallo witte mensen. Vier vragen en een eindoordeel.
Dit boek bevat uiteenlopende discussies over racisme in Nederland. Nzume komt met drie belangrijke termen: wit, wit privilege en institutioneel racisme. De eerste twee termen worden in de eerste helft van dit boek helder uitgelegd. Nzume wil dat witte mensen zichzelf niet ‘blank’ noemen omdat die term koloniale associaties met zich meebrengt. Wit privilege is het feit dat sommige dingen in het leven makkelijker gaan als je wit bent. Je bent bijvoorbeeld nooit onderwerp van etnische profilering en wordt nooit aangesproken op je afkomst. Laat staan dat je de opmerking krijgt dat je moet “oprotten naar je eigen land.” Institutioneel racisme is het systeem wat dit witte privilege steeds weer reproduceert. Deze laatste term blijft in vergelijking met de andere twee vaag.
Nzume bespreekt vervolgens allerlei fenomenen die van deze termen zijn afgeleid. Het gaat bijvoorbeeld over stereotypen, over witte mensen die racisme aan de kaak stellen, over Zwarte Piet, over het Nederlandse koloniale verleden en over culturele toe-eigening door witte mensen. Al die thema’s zijn allemaal even controversieel.
Anousha Nzume is half-Russisch en half-Kameroens. Ze is vooral bekend als actrice en programmamaker en roert zich de laatste jaren in het racisme-debat. Dit boek is daar het resultaat van. Critici melden dat ze eigenlijk Anna Steijn heet, de naam van haar stiefvader. Dat is een beetje flauw, want waarom Nzume niet mag beslissen de naam van haar biologische vader te voeren is een raadsel. Ook is het een raadsel waarom Nzume de voornaam uit haar paspoort zou moeten voeren (dat doet uw recensent ook niet).
Helder redeneren is moeilijk. Dit boek is gebaseerd op een niet te falsifiëren cirkelredenering en in dat opzicht is dit boek – precies zoals critici verwachten – eigenlijk geheel overbodig. Het schiet zijn doel voorbij. De cirkelredenering bestaat uit drie stappen.
Stap 1: Nzume zegt allerlei vormen van racisme te ervaren. Volgens haar gaat dit verder dan haar eigen ervaringen. Ze noemt immers ook voorbeelden van anderen. Zo werd Nzume ooit versierd door een jongen die alleen maar dol was op vrouwen met een donkere huidskleur. Bij alle voorbeelden die Nzume noemt zou in theorie sprake kunnen zijn van racisme. Er kan sprake zijn van racistische intenties, maar ook van onbedoeld racisme wat door de daders niet zo is bedoeld. Het zit dan in het systeem. Het kan echter ook zo zijn dat dit alles geen racisme is en dat Nzume dit ten onrechte zo ervaart. De vraag is dus hoe we kunnen weten dat er daadwerkelijk sprake is van racisme.
Stap 2: Nzume heeft een probleem want er zijn ook mensen met andere ervaringen. Er zijn mensen die zeggen dat Nederland juist helemaal niet racistisch is. Al die voorbeelden van Nzume zijn volgens die tegenstanders het gevolg van haar eigen overgevoeligheid. De vraag is dus wie er gelijk heeft. Nzume heeft hier een mooie oplossing voor gevonden die ook de kern van het boek is. Op pagina 91 schrijft ze: “Door over je eigen persoonlijke ervaringen te praten (…) ondermijn je de ervaringen van mensen van kleur. Want, je weet niet hoe het is. Want. Je. Bent. Wit.” De ervaringen van mensen van kleur mogen dus op zichzelf niet ter discussie worden gesteld. Die van witte mensen kennelijk wel. Terwijl de ene ervaring potentieel even subjectief is als de andere.
Stap 3: Nzume lijkt zich te realiseren dat dit niet zal overtuigen en dus haalt ze de wetenschap erbij. Wetenschap kan persoonlijke ervaringen immers objectiveren. Gelukkig zegt de wetenschap ook dat er sprake is van racisme. Gloria Wekker bijvoorbeeld. Daar gaat Nzume weer de fout in: juist in dit soort wetenschap wordt een scherp onderscheid gemaakt tussen taal en werkelijkheid. De analyse gaat vaak over wát er gezegd wordt (iemand zegt dát er racisme is) en niet over of de taal de werkelijkheid ook echt beschrijft (er ís racisme). Nzume doet precies wat geen enkele student in de sociale wetenschappen mag en wat geen enkele wetenschapper op dit terrein hard kan maken: dat op basis van uitspraken (ik voel racisme) gesteld kan worden dat die uitspraken waar zijn (er is racisme).
Dit geldt overigens ook voor de tegenpartij. Als heel veel witte Nederlanders zeggen dat racisme in Nederland niet bestaat, is dat geen bewijs. Ook niet als ze ergens een onderzoekje opsnorren wat hun mening onderbouwt.
Discussie over racisme wordt met de bovenstaande redenering op zichzelf onmogelijk gemaakt want alleen het perspectief van mensen van kleur geldt. Als witte mens moet je van Nzume zwijgen over je ervaringen, want “je kunt niet weten hoe het is”. Dat klopt natuurlijk wat betreft de ervaringen van mensen van kleur, maar waarom ervaringen van witte mensen minder geldig zijn is niet helder. Over welke ervaringen het dichtst bij de werkelijkheid staan zegt het allemaal al helemaal niets. Het is in de redenering van Nzume onmogelijk te bewijzen dat zij ongelijk heeft. Dat is fundamenteel onwetenschappelijk, hoeveel Gloria Wekkers je ook aanhaalt en of je je boek nou uitgeeft bij een uitgeverij die gelieerd is aan de Universiteit van Amsterdam of niet.
In het gesprek over racisme moeten alle stemmen gehoord worden en moeten ze allemaal even serieus worden genomen. Het is niet moeilijk te zien dat de stem van veel Nederlanders van kleur in een debat als dat over Zwarte Piet niet erg serieus wordt genomen. Dat moet anders, maar Nzume’s oplossing om witte stemmen irrelevant te verklaren levert geen oplossing op. Sterker nog: het onbegrip wordt er alleen maar door versterkt.
De moed van Nzume om dit thema aan de orde te stellen is prijzenswaardig maar op haar manier kent de racisme-discussie alleen maar verliezers.
