Terrorisme (van het Latijnse terror, paniek) is, in de breedste zin van het woord, het gebruik van opzettelijk geweld tegen burgers, met als doel terreur of angst te creëren, ten einde politieke, religieuze of ideologische doelen te bereiken. Dit doel werd sinds het begin van de twintigste eeuw vooral bereikt via de massamedia. Sinds 2004 bestaan er sociale media. Dat heeft het spel een tijdje veranderd. Gelukkig zijn de grootste schokgolven aan het wegebben.
Iedereen herinnert zich nog de aanslag op de burelen van Charlie Hebdo in januari 2015. Op Facebook en Twitter gingen de gevleugelde woorden #JesuisCharlie en de Franse-vlag-avatars als een lopend vuurtje rond. Wij waren allemaal een vlammetje. Gek genoeg is die gewoonte vrij snel uitgestorven. Niemand haalt het in zijn hoofd om nu, naar aanleiding van de recente aanslag in Manchester, zijn profielfoto te versieren met een Union Jack.
Sociale media werken als een lachspiegel. Ze vergroten het ene ding buiten proportie uit en laten het andere volledig verdwijnen. Dat komt doordat de content gemaakt wordt voor en door ons allemaal. Als je viral gaat, heb je blijkbaar een tweetje, facebookberichtje of YouTube-filmpje gecomponeerd dat anderen herkennen en graag willen delen. Als je dit proces een tijdje aandachtig volgt, ontdek je dat sociale media je meer vertellen over hoe onze hersenen werken, dan hoe de wereld om ons heen in elkaar steekt. Accounts met foto’s en filmpjes van schattige dieren of parodie-accounts zijn bijvoorbeeld net zo groot, zo niet groter, dan accounts met inhoudelijke wetenschappelijke of politieke content. Die laatste gebruiken steeds vaker circus-attractie-achtige technieken (‘click-bait’) om toch maar lezers en kijkers te blijven trekken.
Eén ding dat sociale media sterk vervormen, is de tijdsbeleving. De aanval op Charlie Hebdo is 2.5 jaar geleden, maar ligt voor mijn gevoel in een Grijs Social Media Verleden dat veel verder terug gaat. Dat komt door het bizarre aantal memes en virals dat sindsdien aan mijn ogen voorbij gegleden is. Laten we even, nogal voorzichtig geschat, zeggen dat je per dag vijf nieuwe viraltjes en memes onder ogen krijgt. Tussen 7 januari 2015 en 24 mei 2017 zitten 867 dagen. Dat zijn dan 4.335 viraltjes en memes, zal ik ze inpakken of eet u ze hier op?
Daarvan staat alleen Doge me nog goed voor de geest. De grap is, dat ik me met geen mogelijkheid precies voor de geest kon halen of Doge nu voor of na Charlie Hebdo een meme was. Ik moest het opzoeken. Tot mijn lichte verbazing bleek dat Doge als meme groot was in 2013. Charlie Hebdo is dus veel recenter. Maar omdat mijn hersenen veel meer genoten hebben van Doge, hebben ze een nieuwsbericht uit de echte wereld, over het martelaarschap van 12 personen voor het vrije woord, naar achteren geschoven in de tijd. Ten gunste van een rare foto van een Shiba Inu, met vreemde kreten, in Comic Sans en neonkleuren. Much timewarp. So meme-power. Wow.
Een ander ding dat Sociale Media doen, is memes maken van novelties en die zo het eeuwige leven mee geven. Ik vraag me bijvoorbeeld nog steeds af waar Malaysia Airlines-vlucht 370 gebleven is, ook al weet ik dat er brokstukken zijn gewonden. De MH370 heeft binnen drie jaar de Old School Media meme van de verdwijning van pilote Amelia Earhart uit 1937 min of meer volledig vervangen. Datzelfde geldt voor het relatief nieuwe Islamistisch terrorisme en de wandaden van de Islamitische Staat in het nabije Oosten. Het politieke terrorisme van onder andere de ETA en de RAF in West-Europa is er vrijwel door vergeten.
Nu wil het toeval, dat de meest gebruikte sociale media ontstaan zijn in een terrorisme-luw tijdsgewricht, wat West-Europa betreft. Internet nam rond 1991 een vlucht, 9/11 vond tien jaar later plaats. Instagram startte in 2010, Twitter in 2006 en Facebook in 2004. In 2004 vond ook de aanslag in Madrid plaats. Op 11 maart van dat jaar explodeerden een aantal bommen aan boord van vier cercanías, forensentreinen van de RENFE. Er vielen 191 doden en 2.050 gewonden. De aanslagen luidden voor West-Europa het einde in van het ene terrorisme-tijdperk, en het begin van een ander.
De Baskische afscheidingsbeweging ETA claimde direct de aanslag. De laatste grote aanslag die geclaimd zou worden uit naam van een politiek doel in Europa. Na onderzoek van de politie bleek echter dat een terreurgroep verbonden aan Al Qaida verantwoordelijk was. Madrid 2004 werd zo de scharnier tussen het politieke terrorisme van de jaren zeventig tot negentig, en het (niet minder politieke) Islamistische terrorisme van de laatste jaren. Omdat Facebook op 11 maart 2004 nog nauwelijks gebruikers had, is Madrid wat betreft het collectieve meme-geheugen afwezig.
In de periode tussen 2004 en 2011 groeiden Facebook, Twitter en Instagram als kool. Intussen bleef het aan het terrorisme-front in de EU relatief rustig. Wat terrorisme betreft in de rest van de wereld was het dat natuurlijk niet. Terwijl we in West-Europa in alle onschuld de kracht van schattige dieren en vliegende LEGO-poppetjes op ons mobiel ontdekten, werden er in Nigeria, Irak, Israël en zo nog een aantal usual suspects dagelijks lijken geruimd. En dat zal ook nog wel even zo blijven, vrees ik. Het terrorisme in ons avondland is maar een fractie van wat er wereldwijd allemaal plaatsvindt.
Dat ging zo door tot 22 juli 2011. Op die dag pleegde de toen 32-jarige Anders Behring Breivik een bomaanslag in Oslo en maakte van een politiek jeugdkamp op het eilandje Utøya zijn persoonlijke First Person Shooter. Er vielen 77 doden en 96 gewonden. Breivik werd een reusachtige meme. Niet zo groot als Hitler, die paradoxaal genoeg op alle sociale media volledig omarmd is, als een soort stoute oom. Maar groot genoeg om op autistenparadijs 4-Chan /b nog herhaaldelijk op te duiken: “Breiviks Private Swim School: swim or die!”
In december van datzelfde jaar eiste een aanslag in Luik zes doden en 125 gewonden. In mijn meme-hersens kon ik daar gek genoeg niks van terugvinden. Luik notabene! België! Om de hoek! De dader, de 33-jarige Nordine Amrani, was er een van het type Mohammed B. Opgegroeid in West-Europa, moslim, geradicaliseerd. Maar de Sociale Media konden blijkbaar niet zoveel met deze aanslag. Er was geen bekend persoon bij betrokken. Geen Theo van Gogh. Daarnaast, Breivik was nog veel te vers en veel te lekker.
In april 2013 ontploften tijdens de Marathon van Boston twee snelkookpannen vol explosieven en stukjes metaal. Er vielen drie doden en meer dan 260 gewonden. Dat vonden we erg. Niet Breivik erg, want het was aan de overkant van de plas, maar erg. In september van datzelfde jaar schoten islamistische milities in een winkelcentrum in de Keniaanse hoofdstad Nairobi minstens 67 mensen dood. Er vielen meer dan 175 gewonden. Daarna volgt een gijzelingsactie. Die gijzelingsactie, een throwback naar de spannende vliegtuigkapingen uit de jaren zeventig, inclusief een bevrijdingsactie à la Entebbe, is waarschijnlijk de reden dat die aanslag het collectieve meme-geheugen gehaald heeft. Want een paar weken later stierven er “minstens vijftig mensen” bij een aanslag in Libië, en “meer dan honderd” raakten gewond, zonder dat er een haan naar kraaide. Dat er geen betere informatie over te vinden is over die aanslag dan afgeronde getallen zegt alles.
Charlie Hebdo en de Bataclan aanslag vonden in hetzelfde jaar plaats. Mijn meme-hersens keken daar een beetje van op. Allebei in 2015? Echt? Dat komt natuurlijk door het bizarre jaar 2016, en de reusachtige meme-timewarp die dat veroorzaakt heeft. En dan bedoel ik uiteraard de dood van zowel Prince, David Bowie als George Michael, en niet het bloedbad in de Syrische provincie Deir ez-Zor, waarbij minimaal 300 doden vielen en ik weet niet hoeveel gewonden, want daar heb ik geen meme van gezien. Wel van de aanslagen in Brussel natuurljk. Weet je nog? Brussels Airport, Brusselse Metro, 32 doden, circa 340 gewonden. Daarna Orlando, 50 doden en 53 gewonden. Daarna Nice, 84 doden, vele tientallen gewonden.
Na Nice waren we allemaal gebroken. Het kón niet erger. Dit was “nog nooit eerder vertoond in Europa”. Orlando was ook een stuk erger dan Boston en dichter bij Europa, voor ons gevoel, omdat de slachtoffers allemaal LGBT waren. Daardoor heb ik de neiging om ze bij Nice en Brussel op te tellen. Maar laat ik proberen objectief te blijven: in het rampjaar 2016 vielen er zeg 130 doden door terrorisme in West Europa. In 1980 waren dat er 420. Maar dan drie keer zoveel. Maar ja, toen hadden we nog geen internet, laat staan sociale media en een mobieltje. Het blijkt veel makkelijker om je televisie uit te zetten en hoofdschuddend de tuin in te lopen, dan om hoofdschuddend diezelfde tuin in te lopen zonder je mobieltje.
Maar er gloort hoop. Na de aanslagen van Bataclan en Charlie Hebdo had letterlijk iedereen in mijn Twitter timeline een Franse Vlag Avatar en gebruikte de #JesuisCharlie hashtag. Als ik nu door mijn tijdlijn scroll, zijn Union Jack Ava’s afwezig. #IamManchester lees ik ook nergens. De plotselinge dood van Roger Moore was op 23 mei net zo groot vertegenwoordigd op het schermpje van mijn mobieltje als de Manchester. Vandaag, op 24 mei, is slechts één op de tien tweets of minder aan het onderwerp gewijd.
Sociale Media hebben hun onschuld verloren. Die ze eigenlijk alleen maar hadden door een historisch artefact: de lange terrorisme-luwe periode in West-Europa tijdens hun ontstaan. Dat verlies is alleen maar goed. Het doel van terroristen is immers: een zo groot mogelijke impact veroorzaken. Laten we ze die niet geven. Ja, islamistisch terrorisme is een probleem. Of het net zo’n groot probleem wordt als het politieke terrorisme van einde twintigste eeuw weet ik niet. Professionals overal in Europa en daarbuiten werken hard aan het te voorkomen van aanslagen, en slagen daar steeds beter in. Hoe het zich ook gaat ontwikkelen: onthoud dat het netto staatskundige effect van het terrorisme oude stijl per saldo nihil is. Ik verwacht niet veel anders voor het islamisme.
Toen Londen stelselmatig platgebombardeerd werd door de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog, ontstond er een cultuur van eerst rustig thee drinken, daarna de rommel opruimen en vervolgens overgaan tot de orde van de dag. Dat voorbeeld lijken we op onze sociale media steeds meer te volgen. En dat is prima. Natuurlijk moeten we compassie hebben met de gewonden en de nabestaanden van de slachtoffers. Maar wat de daad zelf betreft: schouderophalen is geen zonde. Het is juist goed voor je. Kijk dan, een schattig dier!
