Iedereen heeft het wel eens meegemaakt in een vergadering. Een saaie spreker of iemand met een ridicuul voorkomen, maakt een grapje. Dit grapje zou in normale omstandigheden hoogstens wat gegrinnik uitlokken. Niettemin volgt een onbedaarlijk lachsalvo. De spreker glundert van trots over zijn succes. Men lacht echter niet om het grapje, maar om die onnozelaar die voor hen zit. Het lachen heeft hier de functie van ontlading bij alle stress die deze spreker heeft opgewekt.
Humor werkt bevrijdend. In bovenstaande situatie dient het lachen als alternatief omdat het onbetamelijk is de spreker in het openbaar belachelijk te maken, bijvoorbeeld omdat hij een wratje op zijn neus heeft.
Humor kan echter ook op een ander belangrijk gebied bevrijdend zijn, namelijk als we ons bevinden in het keurslijf van starre principes. Te principieel zijn of halsstarrig moeten vasthouden aan akkoorden die door de partij of tijdens coalitiebesprekingen zijn vastgelegd, kunnen mensen ongelukkig maken en elke oplossing belemmeren. De aanwezigheid van een hofnar tijdens formatiebesprekingen is misschien geen slecht idee.
De beste humor is zelfspot. Hier kunnen we veel leren van de joden. Met twee voorbeelden wil ik illustreren hoe zelfspot kan bevrijden van principieel en dogmatisch denken. Het eerste gaat over een jood die van dorp tot dorp trekt om geld op te halen voor een synagoge die is afgebrand. Zijn verhaal zet zelfs gierige joden aan een gift te geven. Op een gegeven moment vraagt een rabbijn naar het proces-verbaal van die brand. Het antwoord van die jood is dat het proces-verbaal vernietigd werd tijdens die brand.
Wat is de moraal van dit verhaal? Het proces-verbaal is als een getuigenis die er al was voordat de brand uitbrak. Die getuigenis kennen we eerst niet. Er moet een brand zijn om de getuigenis te leren kennen. De paradox is dat de principes (de getuigenis) eerst verbrand moeten worden om het mogelijk te maken de principes te leren kennen.
Het tweede voorbeeld gaat over drie moeders die met elkaar over hun zoon praten. De Arabische moeder zegt dat haar zoon haar adoreert, want hij is getrouwd met de vrouw die zij voor hem heeft gekozen. De christelijke moeder zegt dat haar zoon priester is geworden en haar vereert zoals hij de Heilige Maagd vereert. De joodse moeder zegt dat haar zoon driemaal per week gaat naar een psychoanalyticus, die een hoog honorarium vraagt, om over zijn moeder te praten.
Die joodse zoon wil zich, via de psychoanalyse losmaken van zijn moeder, dit wil zeggen van zijn oorsprong. Die losmaking in noodzakelijk om zichzelf te kunnen zijn of zelf betekenis te kunnen geven aan zijn leven. Tijdens de psychoanalyse worden alle ervaringen met zijn moeder ontcijferd en de ene herinterpretatie volgt op de andere. Zijn moeder blijft voor hem uiterst belangrijk, maar hij wil niet daarbij blijven. Hier is de moraal eveneens dat we onze fundamenten moeten kunnen verlaten om, zonder ze te verloochenen, er een nieuwe en eigen inhoud aan te kunnen geven.
Grappen maken het mogelijk afstand te nemen van te starre overtuigingen. Partijen zoals DENK en de PVV kennen geen zelfspot. Evenmin de zeurkousen die actie voeren tegen Zwarte Piet.
In de motorblok zitten gelukkig partijen die, vooral gezien de duur van de huidige kabinetsformatie, wel in zin voor een grap. In de kabinetsformatie werd al tweemaal gestruikeld over principes. Eerst over het principiële standpunt van Groenlinks over de immigratie. Daarna over ethische kwesties waar D66 en de Christenunie het principieel met elkaar oneens zijn. Gerrit Zalm lijkt mij een prima persoon om de heren te leren hartelijk te lachen over hun eigen principes.
