Alleen de verandering is eeuwig, zo luidt een aforisme van Arthur Schopenhauer. Ik las het op een uitlegbord in het bos. We leven in het tijdperk met uitlegborden in het bos. Ik hoor de Steinbach hier vlakbij, maar ik zie de rivier die ondergronds loopt niet. Op het pleintje vlakbij staat vermeld dat daar een bron was totdat in 1908 de waterleiding werd aangelegd. Dat water mist aan dat romantische kleine plein wat gemaakt is voor een Franse film. Vanuit ons grand appartement ‘Bernstein’ kijken we er op uit met daarachter zicht op de Oostzee.
We zijn in de kleine badplaats Sassnitz. Enkele jaren terug waren we met de kamper en de kids onderweg naar Rügen. In Groningen kregen we panne en de volgende dag in een lange file kookte de motor over. De jongens krijsten de boel bij elkaar. We hebben het nog één dag in Noord Duitsland uitgehouden en hebben toen weer rechtsomkeert gemaakt. Nu zijn we er dan toch, met de jongens zo groot als wij, in de kleine Mercedes en ook nog de hondjes mee die we toen nog niet hadden. Dit is voormalige DDR. Dat is alweer een afgesloten hoofdstuk in de geschiedenis, zoals elke samenleving, staat of gehele beschaving ooit een afgesloten hoofdstuk is.
Wanneer zal het hoofdstuk Nederland worden afgesloten? We leggen de boys erover uit. In Geschichte Deutschlands im 20. Jahrhundert van Ulrich Herbert is de DDR een deel. Het keizerrijk, de Weimarrepubliek, Nazi Duitsland, de bezettingstijd, twee Duitslanden en dan sinds 1990 één Duitsland als een liberale democratie. Duitsland heeft een bewogen twintigste eeuw achter de rug waarin het in de eerste helft van de eeuw tot twee keer toe een wereldoorlog ontketende. De DDR was een gevolg van WO2. Het wonderlijkste is de implosie van de Sovjet Unie, het stille slot van de Koude Oorlog. Het vallen van de muur in 1989 en de vereniging van de twee Duitslanden in het jaar erna.
In het dorp voor het raadshuis hier staat een gedenksteen ter gelegenheid van het 25 jarige samenvoegen van Duitsland. Rügen was een gevangeniseiland, zoals heel de DDR een gevangenis was. De West grens van de DDR was de frontlinie van de Koude Oorlog. Hier lag het IJzeren Gordijn. Nu stroomt het eiland vol met vooral Duitse toeristen die hier vrijwillig komen verpozen. Tijdens de DDR tijd probeerden desperate Ossies met bootjes te vluchten richten het vrije Westen. Het waren meestal Duitsers uit ‘niet van hier’, Duitsers die niet wisten hoe gevaarlijk de zee was en de kustbewaking.
Kenmerk van de DDR, van het communisme in het algemeen, maar de DDR in het bijzonder, was de afkeer van schoonheid. De socialistische heilstaat had een eigen esthetiek, een contra-esthetiek, waarbij alles wat riekte naar stijl en individualiteit taboe was. De architectuur was gespeend van kleur, decoratie, diversiteit, luxe of frivoliteit. Het is een tak van de Corbusier school die tot in gruwelijke radicaliteit is doorgedreven. Het eiland staat vol met woonkazernes uit de DDRtijd. Het valt niet zo heel erg op, omdat de flats zijn opgeleukt. Ze zijn kleurrijk opgeschilderd, er zitten fatsoenlijke kozijnen in ener zijn balkons tegenaan gezet.
De menselijkheid ontbrak in de DDR tijd. De mens werd gezien als collectief, niets als individu. Het Nazisme en het communisme zijn beide takken van collectivisme. Hoewel het communisme vocht tegen het facisme en nazisme, maakt het voor de onderdrukten weinig uit of de onderdrukker nu fascist is of communist. De architectuur van Rügen leest als een geschiedenisboek vooral van de twintigste eeuw. De hunebedden liggen verstild en vertellen een verhaal uit een geheel andere tijd. Een tijd toen het leven geen tijd had voor vakantie.
Er ligt hier bij Prora een van de grootste bouwwerken uit de geschiedenis. Een vier kilometer lange flatkolos langs het strand, die Hitler in de jaren 1930 liet bouwen als vakantieoord voor Nazi’s. Het complex moest onderdak bieden aan 20.000 mensen. Het is frappant dat de nazi-architectuur en de DDR-architectuur zo in lijn waren hier. Het is een gebouw waarin geen greintje individualiteit zit. Het is collectivistische architectuur. Iedereen hetzelfde. Individuen ondergeschikt aan een ideaal, eerst aan het nazisme vervolgens aan het communisme. Het bouwwerk is nooit geheel afgebouwd omdat Hitler zijn oorlog begon.
De kolos is al die tijd blijven staan. De Russen hebben er na de oorlog alles uitgesloopt wat ze konden gebruiken. In de Koude Oorlog was het deel van een militair terrein waar soldaten uit derde wereld landen werden getraind om in hun thuisland de koude oorlog met bloed te voeren. Sinds enkele jaren is er een begin gemaakt met het renoveren van een deel ervan als luxe strandappartementen. Dat gedeelte is kraakhelder wit – zoals wit de kleur is van de badarchitectuur uit de 19de eeuw- de ramen zijn groter gemaakt en er zijn balkons aan bevestigd. Het uitzicht is aan beide kanten op dennenbos, en daarachter aan de voorzijde op het strand en de zee. De badplaats Binz ligt nog enkele kilometers verder.
Zou ik willen wonen, of verblijven, in een door Hitler gemaakt gebouw? Ik denk niet dat ik het snel zou kopen, maar ik zou er best in willen verpozen. Het is een risico dat er neonazi’s komen, maar dat hoeft niet het geval te zijn. Het nazisme is verslagen, het communisme heeft gefaald, nu is het kapitalisme en de Duitse sociaal liberale democratie aan zet. Rügen is van gevangenis weer terug naar de 19de eeuw als luxe vakantieoord. Toen was Rügen een eiland voor vakantie voor de elite, nu is die elite uitgebreid en komen er veel meer mensen, niet de allerarmsten, maar toch een stuk meer. Het merendeel van de toeristen lijkt uit Duitsland te komen. Rügen lijkt op een Waddeneiland.
Zeker, er zijn verschillen, meest in het oog springend zijn de kenmerkende krijtrotsen zoals vereeuwigd door Caspar David Friedrich, maar als je rijdt door het lege binnenland is het of je over Texel rijdt. Het binnenland is een agrarische industrie van graan. Met monstrueuze machines wordt het graan geoogst. Langs de slingerende wegen, van de Deutsche Alleenstrasse staan dikke bomen, met af en toe een kruisbeeld langs de weg, maar achter dat lint begint de industrie waarbij het land wordt uitgebuit. Er is niks te zien dan lange velden met graan. Geen lieflijk landschap, maar een graanwoestijn.
Totdat je in de badplaatsen komt: Sellin, Göhren, Binz, Sassnitz. Daar is het anders. De massaindustrie lijkt er nog op afstand gehouden. Langs de strandboulevards geen hoge flats als in Benidorm, Torremolinos, Scheveningen of Zandvoort. In Binz is een Kurhaus, net als in Scheveningen, maar waar Scheveningen kapot is gemaakt door de commercie en het toerisme is dat lot Binz bespaard gebleven. Daar staan langs het strand vrijstaande magnifieke 19de eeuwse hagelwitte villa’s met een eigen naam. Nu zijn het hotels of appartementen.
De hele vakantie denk ik al aan Louis Couperus en Thomas Mann. Ik zie de heren hier in hun zomerpakken met hoed en wandelstok flaneren. Ik denk aan hun boeken. Hoe ik hier de sketches van Couperus van Zuid Frankrijk zal lezen en hoe ik eindelijk Der Zauberberg uitlees en Buddenbrooks ter hand neem. De luxe van toen was voor de elite en er was een klasse van arme werknemers. Nu is iedereen relatief rijk.
Bijna iedereen. Op Stralsund, de Hanzestad aan de andere kant van de prachtige elegante brug, zit er tegenover het imposant golvende maar niet zo mooie Ozeaneum een Vietnamees restaurant waar er vegan opties waren. Vandaar dat wij er ons neerzetten. Een kleine onooglijke gelegenheid. Maar heerlijk gegeten. Een Vietnamese man bediende, een vrouw stond in de keuken. Open van 10 tot 10, 7 dagen per week. We waren er op drie dagen. Beide keren de man en de vrouw. De man sprak gebrekkig Duits, samen spraken ze, naar ik aanneem, Vietnamees. Wij vinden een 40 urige werkweek al veel. Hoe erg moet het zijn waar deze mensen vandaan komen om zo te leven en werken? Overal op de muur staat graffiti en politiek angehauchte stickers en slogans. Ergens stond: Arbeiten, Kaufen, Sterben. Mijn oog viel op een billboard voor de Duitse partij voor de dieren.
Bij het veganistische koffie- en eettentje in Greifswald stond groot de slogan van Gandhi op de muur: Be the change you want to see in the world. We aten er Mexicaanse wraps. In Stralsund de lekkerste koffie bij een vegan only koffietent. Met havermelk. En een overheerlijke blueberry muffin. We vierden er A’s verjaardag. Voordat we de auto instapten huiswaarts gingen we er nog een keer heen. Weer met zo’n heerlijke muffin. Als er vegan eten is, is het dikwijls heerlijk. Er is hier niet veel, maar er zijn opties.
In Binz is er de burgerketen Peter Pane waar ze zowaar vier veganistische burgers hebben. We hebben we zeker al zes keer gegeten. Een burgerlijke vakantie. H. gooide als eerste het bijltje erbij neer en weigerde stug om nog een burger te eten. Hij hield het bij friet. Er zijn zowaar stranddagen. Geen Spaanse temperaturen, maar toch lekker warm. De Duitsers hebben windschermen en strandtentjes. Wat de boys bijna nooit deden toen ze peuters, kleuters en kinderen waren, doen ze als pubers vol overgave: samen spelen op het strand. Met een schepje. Met een strandtennissetje. Zwemmen in de koele zee. Met passie werkte J. aan zijn Sisyphusarbeid: een kuil. En wat voor kuil. De ene dag model ruim bemeten graf en de andere keer een mensdiepe schuttersput. Er stroomde al snel grondwater in.
We hadden vier kruisjes langs de weg kunnen zijn. Al vraag ik mij af wie dan die kruizen zou plaatsen. Zouden mijn ouders of jouw broer en zussen afreizen naar deze plek om er kruisjes te plaatsen? Plaats je eigenlijk wel een kruis bij een wegmonument voor atheïsten? Van Bergen op weg naar Binz voor de vegan burgers. Smalle tweebaanswegen door bomen omzoomd door een glooiend landschap. Opeens zie ik een busje voor ons opdoemen dat een vrachtwagen inhaalt. Ik haal mijn voet van het gaspedaal. Het witte busje is nog lang niet langs de vrachtwagen. Ik rem af. Ik rem meer af. In een fractie wordt de situatie penibel. Ik rem en stuur de auto de berm in. Ik kan me niet herinneren hoe dichtbij het busje was. Achter mij stond een sliert auto’s stil. Fijn dat de auto achter me mij de gelegenheid gaf weer de weg op te draaien.
Onderweg zie ik de kruizen langs de weg staan. Het inhalen levert in het meest gunstige geval een voordeel van enkele minuten op. Hoeveel procent van de inhalers op tweebaanswegen zal vrouw zijn? Keer op keer dringt het tot mij door dat als het gaat op voorkoombaar leed of geweld dat het bijna altijd mannen betreft. De gevaarlijke situatie die dodelijke tol eist kan echter simpel procedureel worden opgelost door een inhaalverbod in te stellen. Dat levert wat (mannelijke) frustratie op, vooral als je achter een tractor rijdt, maar de ergernis valt in het niet bij het leed en ellende van een frontale botsing.
Het klimbos was een goede manier om van de ballast van de tragiek van de geschiedenis af te komen en ik weet nu zeker dat ik toch niet in het gebouw zou willen verblijven. In het Prora Nazi bouwwerk zit een documentatiecentrum waar een tipje van de sluier van Nazigruwelijkheden werd getoond. De jongens klimmen als apen en ik doe dapper mee. Het is zweten en zwoegen om ze bij te houden. Ik houd van de uitdaging. Dat H. zo’n atleet is verbaast me.
Hij doet een keer per week judo en hij skate, maar verder zit hij in puberstand op de bank. De boys zien eruit als jonge goden. Slank en gespierd. Daar hing ik dan 10 meter boven de grond aan een opgehangen slingerende klimwand vanwaar ik over moest zien te komen naar een verticaal bungelende boomstam met enkele inkepingen voor houvast. De boys hadden dit al doorstaan. Toch gelukt. Met angst en beven. En zonder de hulplijn van de zekering te gebruiken. De afdaling met een lier was doodeng. Ik durf het nog steeds niet maar er was geen weg terug. Je moest er maar op vertrouwen dat de lier de val vertraagd.
Rügen is een bakermat van de Freikörperkultur (FKK, nudisme, – red.). In de DDRtijd was FKK zelfs de norm, wellicht een van de weinige vrijheden die er waren. Op de stranden staat nu aangegeven textielstrand en FKK strand. De FKK stukken waren een stuk lopen. Opvallend was dat er ook op de FKK stukken een kleine minderheid bloot was. De blootheid lijkt op z’n retour. Iedereen hijst zich kuis in het badtextiel. Nu vind ik het persoonlijk raar dat mensen die niet naakt willen creëren gekleed op het FKK gedeelte gaan liggen. Daarmee maken ze het naakt zijn beladen. Als iedereen bloot is is niemand naakt. Ik heb nog wel een statement gemaakt en mijn blootheid toegevoegd aan de kleine minderheid.
Hiddensee is het kleine langgerekte autoloze eiland in het noordwesten van Rügen. Het voelt alsof je op Schiermonnikoog bent. De badarchitectuur ontbreekt. Kleine huisjes. Vanuit dit eiland probeerden tal van Oost Duitsers het vrije Denemarken te bereiken. Vooral mensen die niet uit de regio kwamen probeerden het. Zij waren zich minder bewust van de gevaren van de oversteek. Het is onbekend hoeveel mensen zijn verdronken tijdens hun vlucht naar de vrijheid. De schrijver Lutz Seiler heeft over deze tragische geschiedenis de roman Kruso geschreven.
Vlak boven de haven van Sassnitz ontdekten H. en ik een verlaten militaire basis, zo groot als een dorp. Midden in het bos. De natuur had de gebouwen er al flink onder. Het Ankor Wat van de DDR. Naast gebouwen ook torens en vreemde bunkercomplexen. Diepe gaten en gangen waar we met onze iPhonelamp in schenen. We verkenden wat, maar voorzichtig en behoedzaam. De plaatselijke jeugd, die er overal over spuitbussen blijkt te beschikken, had de graffiti aangebracht die het ‘hier zijn wij’ credo is van jonge jongens.
De DDR is een afgesloten geschiedenis. Het is een samenleving die is gekomen en gegaan. Wie had in 1975 kunnen denken dat er 15 jaar later niets van de hele structuur over is. Wat over is zijn architectonische restanten en pijn. De pijn streft uit. De resten blijven nog even. Wie niet beter weet zou de DDR kunnen vergeten. De DDR lukt nog wel, maar Hitler blijft. Historicus Maarten van Rossem merkte eens op dat als mensen over een paar honderd jaar wordt gevraagd om een persoon van de twintigste eeuw te noemen dat kans groot is dat dat Hitler zal zijn. Een ijzingwekkende gedachte. Wie wordt de persoon van de eenentwintigste eeuw?
Ochtendritueel. Het heldere licht en de frisse zeebries maken ons vroeg wakker. Voor zevenen zijn we op en lopen we met de honden buiten. Naar de zee. Er zijn badgasten die zich elke ochtend in de koele zee wagen. Zij zullen wakkerder wakker zijn. Wij doen het anders. We lopen naar konditorei Peters, die een vestiging heeft in een modernistische glasuitspanning gelijk aan het strand. Het blijkt dat Peters zich als bakkerij en koffiebar in alle uithoeken van het eiland heeft genesteld, in fraaie panden. Onderweg zien we langs de weg de Peters fabrieksbakkerij staan. Nadat we hadden ontdekt dat koffie hier filterkoffie is, bestellen we een dubbele espresso. Een ochtendmeditatie.
Onze kalme verblijf in het fraaie appartement met uitzicht over de kalme zee contrasteert met de ellende die er zo lang heeft rondgewaard. Maar waar is er geen ellende op de wereld? In de digitale krant lezen we over de zoveelste terreuraanslag door moslims: een man rijdt met een gehuurd busje in op wandelende toeristen op de Ramblas in Barcelona en laat een spoor van doden en gewonden na. De volgende onderdrukkers melden zich reeds.
