“Hij was als een vonkje in het duister, van het Europa dat kraakte onder de nieuwe idealen van de verlichting”
In het zonnige mediterrane Italië stond een prachtig standbeeld van wit marmer. Het standbeeld stelde een figuur voor, hij oogde dynamisch door de handen die beweging suggereerden en de kreukels in zijn toga. Hier stond een man verbeeld als volkstribuun, in het oude Romeinse Rijk dé functionaris die het opnam voor de gewone mensen – het ‘plebs’ zoals ze werden genoemd.
Maar deze man is geen held of tacticus uit het klassieke verleden. Deze man, gevormd uit steen, is het evenbeeld van Joan Derk van der Capellen tot den Pol. Ik moet eerlijk bekennen dat ik nog niet zo lang van zijn bestaan afweet – hooguit drie jaar. Maar toch heeft deze baron een belangrijke rol in onze vaderlandse geschiedenis gespeeld.
Hij was de man achter het verzet tegen het ‘regentendom’ en stuurde aan op de laatste dagen van de door corruptie verdorven Republiek. De eens zo grote voorspoed van het land leek definitief iets van het verleden te zijn geworden. De regenten trokken zich terug naar hun rijke herenhuizen waar ze op hun geld gingen zitten. De markt van Amsterdam, waar ze eens vurig investeerden en het avontuur zochten, werd steeds stiller. Er werd geen geld meer verdiend, het bruisende economische hart begon steeds zwakker te kloppen. Zijn ongenoegen uitte Van der Capellen in het fascinerende pamflet: Aan het volk van Nederland. Geschreven acht jaar voordat de Franse revolutie plaatsvond.
Van der Capellen was een pionier. Het bracht dan ook een grote schok teweeg in een Europa dat kraakte en beefde door de nieuwe idealen van de verlichting. Van der Capellen had het pamflet anoniem geschreven; hij wist dondersgoed dat de stadhouder hem hiervoor aan het kruis zou nagelen.
Zelf heeft Van der Capellen helaas nooit kunnen meemaken dat de stadhouder moest vluchten, nadat het Franse leger een einde aan het regime maakten. Hij stierf elf jaar te vroeg. Of de stadhouder vluchtte elf jaar te laat – het ligt eraan hoe je het bekijkt. Van der Capellen zelf zou waarschijnlijk zweren op het laatste.
“Als geen ander slaagde Van der Capellen erin de kloof tussen burger en politiek te overbruggen. Zijn creativiteit, zijn gevoel voor dramatiek, zijn durf, zijn doorzettingsvermogen en het feit dat hij altijd handig gebruik wist te maken van de publieke opinie hebben andere politici weten te inspireren.”
Toen ik dat las realiseerde ik me opeens dat zijn boodschap, zijn pamflet uit september 1781, nog steeds leeft onder de mensen. Ik was verbaasd. Na zo veel jaren is wat hij geschreven heeft nog steeds actueel. Messcherp, alsof er in die tweehonderddertig jaar niets is veranderd.
De beruchte kloof tussen burger en politiek. Maar denk ook aan bijvoorbeeld de elite – toentertijd de rijke regenten in hun herenhuizen -, Van der Capellen noemde hen minachtend ‘de fortuinzoekers’. Nu is het de ‘baantjescarrousel’ en het ‘partijkartel’. Politiek lijkt in dat opzicht dan ook op de geschiedenis. Er wordt vaak gezegd: de geschiedenis herhaalt zich niet, maar ze rijmt wel. En ik denk dat dat zo is: wie goed kijkt kan patronen zien tussen de letters door.
En hiermee sluit ik aan in een rij van mannen die zich net hebben laten inspireren door Van der Capellen, onze eigen volkstribuun. Bijvoorbeeld Multatuli maar ook Pim Fortuyn had bewondering voor hem en ze gebruikten beiden aan het volk van Nederland als titel voor één van hun werken.
Van der Capellen raakte tijdens zijn studie rechten ervan overtuigd dat de politiek hervormd moest worden. Doordat Van der Capellen binnen een oud adellijk geslacht werd geboren, kon hij lid worden van de Staten van Overijssel. Hij hield vurige tirades en nam zich geen blad voor de mond. Van der Capellen zag zichzelf bovendien als een roepende in de woestijn, als een profeet die niet door zijn vaderstad werd geëerd. Door zo op te treden werd Van der Capellen populair bij het volk, maar minder populair bij de regenten.
Op een gegeven moment waren die wel klaar met hem. Hij werd uit de Staten gezet, in de hoop dat dit hem de mond wel zou snoeren. Maar hij had een wonderlijk doorzettingsvermogen. Hij bleef zich inzetten voor in zijn ogen de ‘goede zaak’ en schreef samen met geestverwanten pamfletten om zijn verlichte ideeën te verspreiden.
Zo werd deze edelman de grondlegger van de patriottenbeweging. Hun invloed nam fors toe binnen de Republiek. De stadhouder begon zich steeds meer door hen bedreigd te voelen. Uiteindelijk hield hij het niet meer uit, en werd de hulp van Pruisen ingeroepen.
Een Pruisisch leger schoot in 1787 te hulp en wist de patriotten succesvol te verdrijven. De machtspositie van de stadhouder was weer veilig gesteld. Veel patriotten besloten te vluchten, aan de vooravond van de Franse revolutie. Een nieuw Europa gloorde aan de horizon. Maar Nederland zou nog even moeten wachten. Pas acht jaar na de Pruisische inval zouden de patriotten de macht weten te veroveren. Van der Capellen zou dit niet meer meemaken.
Ik moet opeens denken aan dat standbeeld in Rome, geplaatst tussen de olijfbomen en volkswijken op de zeven heuvels. Tweehonderd jaar lang bleef het beeld onbedoeld in Rome tot eindelijk na lange onderhandelingen, Van der Capellen weer naar huis kon gaan. Naar het mooie Overijssel, het land van de ijsvogel.
