Racisme is uiterst controversieel. Alles wat je er over zegt ligt zeer gevoelig. Racisme wijkt wat dat betreft sterk af van andere ideologieën. Als je aan de gemiddelde Nederlander op straat vraagt wat hij of zij van conservatisme vindt, of van revolutionair marxisme, dan zul je meestal geen antwoord krijgen. Met racisme is dat totaal anders. Daar heeft iedereen wel eens van gehoord. Al decennia wordt er campagne tegen gevoerd. Zo hangen er bij popfestivals of voetbalwedstrijden bijvoorbeeld grote borden met de tekst: “Say No to Racism” en heeft de UEFA een paar jaar geleden een reclamefilmpje rond het thema gemaakt waarin spelers als Lionel Messi en Johan Cruijff zich tegen het verschijnsel uitspreken. Toch kun je je afvragen waar die strijd tegen racisme vandaag de dag eigenlijk over gaat. Racisme wordt namelijk door bijna niemand meer verdedigd.
Slechts zelden wordt de vraag gesteld: wat is dat racisme nu eigenlijk precies? Want als men aan de gemiddelde Nederlander zou vragen wat het woord betekent dan wordt het meteen lastiger. Vermoedelijk zullen mensen iets mompelen over dat je niet mag discrimineren, dat Hitler een racist was en de joden heeft uitgeroeid en dat zwarte mensen in het verleden te lijden hebben gehad onder slavernij. Veel verder zullen de meesten niet komen. Met andere woorden, wordt de vraag gesteld of men ook weet waar men zo verschrikkelijk tegen is dan zullen velen die vraag ontkennend moeten beantwoorden.
In het dagelijks leven associeert men racisme vooral met zaken als het gooien van bananen naar donkere voetballers of het maken van oerwoudgeluiden als een zwarte speler aan de bal komt. Meestal gaat het dan overigens om een speler van de tegenpartij, de gekleurde voetballers uit het eigen elftal worden doorgaans door de supporters ontzien. Dit gedrag is natuurlijk racistisch en onbeschaafd, maar racisme is veel meer dan dat. Het was oorspronkelijk namelijk een wereldbeschouwing en een wetenschappelijke theorie met allerlei verschillende stromingen en denkers. Dat lijkt men tegenwoordig totaal vergeten te zijn. Dat is echter volkomen logisch. De racisten worden immers reeds lang van ieder debat uitgesloten. Veel racistische ideeën zijn in de loop van de twintigste eeuw uit de mode geraakt. De Tweede Wereldoorlog en de dekolonisatie hebben daarbij een grote rol gespeeld. De kennis over wat racisme eigenlijk is, is daardoor weggezakt.
Mensen denken tegenwoordig vaak dat racisten “iets hebben tegen mensen met een ander kleurtje”. Veel racisten zagen dat zelf echter heel anders. Een racistisch denker als John van Evrie benadrukte bijvoorbeeld dat de Europese denkers die zich tegen de slavernij uitspraken in zijn ogen een grote denkfout maakten. Van Evrie, die leefde in de Verenigde Staten ten tijde van de Amerikaanse burgeroorlog, betoogde dat de zwarte mens, in zijn woorden de negro, niet hetzelfde was als de mens van Europese afkomst. Mensenrechten konden volgens hem dan ook nooit op zwarten van toepassing zijn. Hij beschuldigde degenen die de slavernij wilden afschaffen ervan dat zij werkelijk geen flauw idee hadden waarover zij spraken. De abolitionisten deden in de ogen van Van Evrie alsof zwarte mensen bij wijze van spreken gewoon blanke mensen waren met toevallig alleen maar een andere huidskleur.
Volgens Van Evrie behoorden zwarte mensen echter tot een totaal andere soort die weliswaar sterk verwant was aan de blanke Europese mens, maar daarvan in zeer veel opzichten echt wezenlijk verschilde. Van Evrie was dan ook van oordeel dat wanneer men de slavernij zou afschaffen en aan zwarten in de Verenigde Staten dezelfde rechten zou verlenen als die er voor blanken golden men bij wijze van spreken net zo goed meteen ook die rechten zou kunnen toekennen aan de orang oetan. Weliswaar waren de verschillen tussen blank en zwart volgens hem onderling veel kleiner dan tussen een blanke en een orang oetan, dat nam echter niet weg dat het volgens hem ook hier om een aan het blanke ras verwante soort ging die duidelijk minder ontwikkeld was.
Dit soort opvattingen klinken de meeste mensen tegenwoordig vreemd in de oren maar ooit waren ze redelijk gangbaar. Die dingen veranderen nu eenmaal in de loop van de tijd. Ideeën zijn aan mode onderhevig. De officiële hedendaagse opvatting, die ook door de UNESCO wordt verkondigd, dat rassen helemaal niet zouden bestaan zou Van Evrie ronduit lachwekkend hebben gevonden. Van Evrie voerde in zijn werk namelijk aan dat bij alle dieren op aarde (honden, katten, paarden) verschillende rassen voorkomen en merkte daarbij op dat het totaal ongeloofwaardig was dat de mens hierop de enige uitzondering zou vormen. Volgens Van Evrie was het zwarte ras daarnaast duidelijk inferieur aan het blanke. Dat bleek wel uit het feit dat toen de Europeanen Afrika koloniseerden zij er mensen aantroffen die leefden als jagers en verzamelaars: geen schriftcultuur, nauwelijks werktuigen, primitieve landbouwmethoden. Het zwarte ras zou volgens Van Evrie zonder aansturing van het blanke ras economisch nooit productief kunnen zijn en de afschaffing van de slavernij (in zijn ogen de natuurlijke toestand van de zwarte bevolking) zou volgens hem dan ook rampzalige gevolgen hebben, zowel voor de blanke als voor de zwarte bevolking. Hele delen van Amerika zouden voorgoed verloren gaan en het zwarte ras zou zich in de economische competitie nooit kunnen handhaven, aldus Van Evrie. Van Evrie was, zoals zo veel racisten daarnaast een fel tegenstander van rasvermenging. Dat bracht het voortbestaan van zowel het blanke als het zwarte ras namelijk ernstig in gevaar. En mocht het blanke ras verloren gaan door rasvermenging dan zou daarmee volgens hem automatisch de blanke cultuur verloren gaan.
Wij leven inmiddels in een totaal andere tijd. Tegenwoordig kunnen we ons nauwelijks meer voorstellen dat mensen ooit als vee te werk werden gesteld. De landbouw is gemechaniseerd, de fabrieken zijn totaal veranderd, de technologie heeft de wereld veroverd, de arbeidsproductiviteit is sterk gestegen. Het racisme was vooral populair in een tijd die ver achter ons ligt. De denkbeelden van iemand als John van Evrie moeten gezien worden in de context van de plantage economie van de eerste helft van de negentiende eeuw. Voor de gemiddelde inwoner in het Zuiden van de Verenigde Staten was de aanblik van een zwarte slaaf op het land destijds net zo gewoon als voor ons een auto in de file of een koe in een weiland. De blanke textielarbeiders die in Engeland de katoen uit het Zuiden van de Verenigde Staten moesten verwerken tot eindproducten waren er overigens ook niet al te best aan toe. Dat wordt tegenwoordig in alle debatten over het slavernijverleden vaak vergeten. Zij maakten lange werkdagen, de textiel werd met zeer giftige verf behandeld en deze mensen werden dan ook niet oud. De salarissen waren laag, vakbonden werden fel bestreden. Stemrecht hadden de Engelse arbeiders niet. Het is de tijd waarin in Engeland nog kleine kinderen in mijnen en fabrieken werkten.
Na de nederlaag van de Confederatie in de Amerikaanse Burgeroorlog in 1865 heeft de Democratische Partij – ofwel de partij van Bernie Sanders, Hillary Clinton en Barack Obama – nog honderd jaar stand gehouden en in het Zuiden een politiek van rassensegregatie gevoerd tot Lyndon Johnson er een einde aan maakte. Hoe de Democraten erin slagen nog steeds geen verantwoording af te hoeven leggen voor de rol die zij in het verleden hebben gespeeld terwijl de standbeelden van Robert E. Lee naar beneden worden gehaald is overigens een raadsel. Maar dat is een ander verhaal. Waar het hier om gaat is dat de racistische ideeën van iemand als John van Evrie vandaag de dag nauwelijks nog relevant zijn. Natuurlijk, de Ku Klux Klan bestaat nog altijd. Maar de Klan is tegenwoordig slechts een schaduw van wat ooit een zeer grote, zeer machtige organisatie was. Het racisme heeft in de afgelopen vijftig jaar in de Verenigde Staten namelijk alleen maar terrein moeten prijs geven, net als in Europa.
De vraag die wij dan ook langzamerhand moeten stellen is deze: waar gaat het precies om in de strijd die er vandaag de dag tegen racisme gevoerd wordt? Gaat die strijd eigenlijk nog wel over racisme, of gaat die strijd stiekem over iets heel anders? Met de val van het communisme en de opkomst van de globalisering heeft links namelijk een vernietigende nederlaag geleden. Is de strijd tegen racisme voor links wellicht de enige manier om zich als politieke macht te kunnen handhaven? Of is het vooral een manier voor vertegenwoordigers van culturele minderheden om allerlei zaken voor elkaar te krijgen door op schuldgevoelens in te spelen? Vermoedelijk gaat het om een combinatie van beide factoren.
