Het was, of all people, Boris Johnson die ooit voor de BBC een tweedelige documentaireserie maakte onder de titel The Dream of Rome, een documentaire waarin hij verkende wat de Europese Unie van het Romeinse Rijk kon leren.
Het was 2006. Johnson was na een seksschandaal verbannen naar de achterste bankjes van zijn fractie. Zijn politieke toekomst was onzeker. Maar bij uitzending was de populaire Johnson al gerehabiliteerd. In de aankondiging meldde de BBC-omroepster van dienst dat Johnson de documentaire schreef toen hij nog eerzaam backbencher was; het programma representeerde nadrukkelijk niet de mening van het schaduwkabinet. Ik herinner mij vooral die aankondiging als een komisch, maar achteraf veelzeggend detail.
Johnson, de man die tijdens de opening van de Brexit-campagne twee columns in concept zou schrijven, één voor een Brexit en één tegen en zou besluiten de eerste te publiceren. Johnson, inmiddels voormalig burgervader van Londen, minister van Buitenlandse Zaken en nog altijd ongekend populair, die met die beslissing de toekomst van Groot-Brittannië wellicht zwaarder beïnvloedde dan Theresa May als premier ooit zal kunnen doen. (Volgens vele peilingen was zijn steun aan het Brexit-kamp minimaal enkele procentpunten waard – maar wie gelooft er nog in peilingen.)
De recente geschiedenis daargelaten: het punt dat Johnson maakte was een interessante. Rome slaagde er in culturele eenheid te brengen, terwijl eigen culturen van veroverde volkeren bleven bestaan. De dominante cultuur van Rome oefende een aantrekkingskracht uit op ieder die in het leven vooruit wilde komen. De social climber koos vrijwillig voor de toga.
De macht van Rome werd met name voor ieder, door het hele rijk gerepresenteerd door enkele krachtige symbolen, waaronder niet in het minst de afbeelding van de keizer, de halfgod, de machtigste man van de wereld. Wij zagen hem in de straten, op de munten en in zijn eigen tempels op de pleinen. De Romeinse taal was de taal van de macht. De Romeinse gewoonten de gewoonten van de macht.
De symbolen van Europa steken er schril bij af.
Johnson heeft met zijn vergelijking makkelijk praten uiteraard. Junker op de munten en de pleinen van Europa is een hooguit uitermate komisch beeld. (Een tempel voor Junker, ik stel het mij voor: een tempel in blauw marmer met vergulde sterren boven de ingangen, een tempel waar de priesters fusten bier en magnumflessen wijn, met borrelnoten aan de grote God zullen offeren…)
Niettemin heeft Europa nauwelijks een serieuze poging ondernomen.
Europa investeerde in de markt, in de euro, in mensenrechten en een beschavingsideaal, maar nimmer in een gezamenlijke ‘taal’.
Waar de nationale symbolen van Nederland schaars en broos zijn, zijn de symbolen van Europa, voor zover zij bestaan, deerniswekkend te noemen. De eurobiljetten tonen vage, onherkenbare gebouwen; Europese bouwstijlen, geabstraheerd van hun toepassing, om vooral niemand tekort te doen. De munten zijn in ieder land getooid met de eigen, in plaats van de gedeelde symbolen. De Europese vlag resoneert bij niemand, terwijl de Negende van Beethoven bij ieder bekend is, maar nooit een volkslied werd.
Zolang Europa weigert te investeren in een gezamenlijke cultuur, in gezamenlijke identiteit, zal het Europese project voor ons als burgers een afstandelijk en wezensvreemd gegeven blijven. Op louter verscheidenheid als uitgangspunt, op louter bewaking van culturele verschillen, is eenheid niet te bouwen. Daar komt ook Nederland zelf, zich nog ontworstelend aan de verzuiling, met vallen en opstaan achter.
Essentieel voor een begin van culturele eenheid is evengoed een verdere stap naar politieke eenheid. Niet een stap naar dictatuur, niet in de huidige achterkamertjes van Brussel, maar middels meer directe democratie. (Een catch 22. De steun voor zo’n stap lijkt minimaal te zijn, maar is evengoed en voor diezelfde steun op langere termijn onontbeerlijk.)
“De Europese Unie moet hervormd”; het is een stelling die in vrijwel elk verkiezingsprogramma van de afgelopen jaren te lezen is – in vrijwel elk verkiezingsprogramma langer dan een A4-tje althans. Het is een zin die elke regeringsleider op ons continent plichtmatig en tot vervelens toe herhaalt. Overeenstemming over wat er mee bedoeld wordt is verder te zoeken.
Emanuel Macron lijkt het meest eerlijk, het meest uitgesproken. Hij maakte van Europese hervorming een halszaak.
Macron wilde nog voor de Duitse verkiezingen van deze maand met Berlijn praten “om het vertrouwen tussen Duitsland en Frankrijk te herstellen” en om samen de EU te hervormen. De herverkiezing van Merkel zal voor zijn ambities bepalend zijn. Zijn inzet: een Europees Defensiefonds; een Europese Veiligheidsraad; een gemeenschappelijke Europese begroting met een Minister van Financiën voor de eurozone en een gezamenlijke eurobegroting.
Mark Rutte bedoelt met hervorming van Europa vermoedelijk iets anders.
Toch zijn deze stappen noodzakelijk, zoals er meer noodzakelijk is.
Laten we een van de symbolen van onvrede over de Unie nemen: de verplichte maandelijkse verhuizing door het Europese parlement van Brussel naar Straatsburg. Kostenverslindend, ineffectief, nutteloos. Ieder die er af wil, stuit op het Franse veto.
Is Macron bereid daar afstand van te doen? Het zou in hem te prijzen zijn.
Het vetorecht van individuele lidstaten of van ‘blocking minorities‘ in de Raad van Europa, achter gesloten deuren, de onmacht van het Europese parlement om zelfs maar eigenstandig te mogen bepalen waar zij vergadert, de ‘Brusselse bureaucratie’ die voor een groot deel uit tegenwerking van en traineren door individuele lidstaten bestaat, daar ligt de achilleshiel van Europa.
Ieder die voor minder Europa en meer nationale ‘soevereiniteit’ pleit, bepleit feitelijk het nog stroever verlopen van de Europese processen.
Het is niet populair het te zeggen, het gaat tegen het ‘gesundes Volksempfinden’ in, zoals contra-intuïtieve waarheden dat vaker doen, maar de enige werkelijke hervorming van de Unie behelst meer Europa, meer rechtstreekse Europese democratie en minder nationale soevereiniteit uitgeoefend achter de gesloten deuren van Brussel.
Macron heeft aangetoond dat het mogelijk is verkiezingen te winnen door daar ten minste in grote lijnen eerlijk over te zijn.
Meer, meer, meer Europa of Geen Europa. Het wordt tijd eerlijk te kiezen.
