“Ineens kreeg ik het gevoel dat ik niet iemand tegenover me had die ervoor had gekozen de ongeschreven regels te respecteren van wat literair gezien als fatsoenlijk geldt, maar een exemplaar van de homo sovieticus , van homo duplex , die in de communistische tijd, schijnt het, de dominerende mensensoort was en gekenmerkt werd door huichelarij en een fundamentele achterdocht, die geneigd was elk conflict uit de weg te gaan en – niet als gevolg van een psychische stoornis, maar als levensstijl – een paranoïde manier van denken had. Het was niet alleen veilig om conflicten te vermijden, het getuigde ook van een fundamenteel wantrouwen in de medemens. Daarom gaf ik zo snel toe, en de consequentie was dat elk verder gesprek zinloos was, dat we allebei niet de waarheid spraken en dat ook niet zouden doen.
Wat is de oorsprong van deze door niets gerechtvaardigde huichelarij, die niet alleen een gedragscode is, maar ook de drijvende en vormende kracht achter onze cultuur, die we gerust een cultuur van consensus mogen noemen?
De cultuur van consensus is een product van de almachtige markt. Het is een spel waaraan ook mensen meedoen die er financieel niet beter van zullen worden, want er zijn nog andere manieren om iets te winnen. Cultuur is namelijk een vorm van socialisatie. Literatuur, film, beeldende kunsten, architectuur, musea, opera’s en galeries zijn terreinen waar zich de socialisatie voltrekt.
Zonder het zelf te weten – dat is een van de fundamenten waarop deze cultuur berust.
De cultuur van consensus kwam door een achterdeur stiekem ons leven binnengeslopen en lijkt vooralsnog niet van plan om weer te vertrekken.
We leven momenteel in een keurig, maar weinig opwindend cultureel milieu waaruit alle gevaarlijke en verontrustende elementen van het artistieke leven zijn verdwenen: zelfstandig denken, verbeelding, integriteit, intuïtie, polemiek, opruiende (ja, echt opruiende) kunstenaarsacties, authenticiteit, soliditeit, opstandigheid en de bereidheid om persoonlijk risico’s te nemen.
We zien steeds vaker voorbeelden van een collectieve en mondiale hysterie. Er hoeft maar een beroemdheid voor een goed doel een emmer koud water over zichzelf heen te gooien (ice bucket challenge) en er gaat een vloedgolf over de wereld van mensen die dat ook doen, al weten ze meestal niet waarom; ze doen het omdat anderen het doen, die het weer doen omdat bijna iedereen het doet.
Wanneer we een boek kopen omdat miljoenen anderen dat ook deden, is dat dan niet hetzelfde als iemand nadoen die een emmer koud water over zichzelf heen gooit?”
Dubravka Ugrešic is schrijfster. In een magnifiek pamflet in de Groene Amsterdammer (Blendle-link) vraagt ze zich af waarom er “in onze huidige cultuur geen plaats meer is voor zelfstandig denken, verbeelding, intuïtie, opstandigheid en de bereidheid om risico’s te nemen”.
Haar antwoord is dat het allemaal de schuld is van “de almachtige markt” want die “heeft alle artistiek verzet gebroken”. Dat valt nog te bezien, en daarover valt te discussiëren, maar haar verwijt is volkomen terecht en schrijnend waar: we leven in een verstikkende consensuscultuur. Wie het niet met die consensus eens is, erger: wie bewust probeert die consensus te doorbreken, is een dissident en wordt uitgesloten.
Nog even en we leven in een cultuur die volledig vrij is van dissidenten.
“De cultuur van consensus kwam door een achterdeur stiekem ons leven binnengeslopen en lijkt vooralsnog niet van plan om weer te vertrekken.”
