Op 25 september gaan de inwoners van de Koerdistan-regio in het noorden van Irak stemmen over onafhankelijkheid. Er is veel druk vanuit de rest van de wereld om het referendum af te blazen. De buurlanden dreigen met militair ingrijpen. Ook binnen Irak is er veel gezeik. Desondanks lijkt het erop dat het gewoon doorgaat. De Koerden zelf gaan grotendeels ‘ja’ stemmen. Sterker nog, bij elk nieuwsbericht van een westers land dat de Koerdische regering vraagt de boel uit te stellen, wordt het gevoel onder de bevolking alleen meer sterker dat onafhankelijkheid de juiste keuze is.
Vlaggenverkoper in centrum van Erbil. Op de vlaggen prijkt het gezicht van president Massoud Barzani.
Dit referendum is niet de eerste, maar waarschijnlijk wel de laatste keer dat de Koerden een stemming houden over hun relatie met Bagdad. In 2005, anderhalf jaar na de Amerikaanse invasie die het regime van Saddam Hussein omverwierp, werd al een soortgelijk referendum gehouden. Vervolgens werden de regeringen in Bagdad en Erbil aangemoedigd door westerse machten om hun geschillen met dialoog op te lossen, zonder resultaat.
De enige oplossing die de Koerden voor ogen hebben is een onafhankelijke staat. Turkije en Iran worden er een beetje zenuwachtig van. De Koerdische bevolking is in die landen namelijk veel groter dan in Irak, en in Syrië hebben Koerdische strijdkrachten een autonome regio in het Noorden van het land opgezet tijdens de oorlog tegen de Islamitische Staat, die nu bijna ten einde is.
Jongen op referendum bijeenkomst in Erbil-park.
De regering van de Koerdistan-regio wordt gevormd door drie grote partijen, KDP, PUK en Gorran. Daarnaast zijn er een aantal kleinere partijen die de belangen van minderheden en islamisten vertegenwoordigen. De KDP, de partij van president Barzani die het hardste campagne voert voor het referendum, heeft de grootste aanhang in de noordelijke gebieden.
In zuidelijke steden als Slemani schijnen de inwoners skeptischer te zijn. Oppositiepartij Gorran is tegen, omdat die het referendum ziet als een machtsgreep van de Barzani-familie en de KDP. Desondanks staat KDP-rivaal PUK ook achter het referendum, en zelfs de Koerdische Arbeiderspartij, die vanuit het noordelijk gelegen Qandil een guerrillastrijd tegen de Turkse staat leidt, heeft steun toegezegd. Het komt niet vaak voor dat zoveel Koerdische partijen het ergens over eens kunnen worden, minder vaak dan dat ze op elkaar staan te knallen. Over het algemeen wordt verwacht dat heel Koerdistan komende maandag overweldigend ‘Ja’ stemt.
Laatste grote referendumbijeenkomst in stadion van Erbil.
De sfeer in hoofdstad Erbil en de omringende regio zit er in ieder geval flink in. Het nationale gevoel is flink aangewakkerd door de vele bijeenkomsten en vieringen die in alle steden op straat worden gehouden. Het is elke dag net alsof ze het WK Voetbal hebben gewonnen. Veel vlaggen overal. Kleine vlaggen, normale vlaggen, grote vlaggen en gigantische vlaggen van tientallen zo niet honderden meters lang. Op bijna elke auto prijkt een opgeplakt vlag op de ruiten, of portretten van de president, met één of meer vlaggen die uit het raam hangen. Er ontstaan gevaarlijke situaties in het verkeer wanneer opgefokte jongemannen zich iets te hard uitsloven. Tussen het vuurwerk en getoeter door is af en toe een Israëlische vlag te vinden, de enige buitenlandse vlag die de lokale bewoners uithangen.
Voor de gemiddelde bewoner gaat dit referendum over zelfbeschikking, over nationale trots en de laatste afwijzing van de met plakband aan elkaar gehouden puinhoop genaamd Irak. Voor degenen die de boel draaiende moeten houden komt er meer bij kijken. Vooral afdelingen die met het buitenland te maken hebben, hebben het druk. Op dit moment nemen diplomaten van KDP en PUK aparte diplomatieke missies voor hun rekening.
Jongeren met vlag van Israël.
Hoshyar Siwaily is hoofd van de afdeling van buitenlandse betrekkingen van de KDP. De Koerdische regering heeft diplomatieke missies in veel landen die los staan van de Iraakse missies, maar is gedwongen te onderhandelen als autonoom gebied in plaats van als volwaardige staat. Daardoor is de KRG op dit moment uitgesloten van bijvoorbeeld internationale organisaties waar alleen staten lid van kunnen worden, en hebben lokale consulaten niet dezelfde mogelijkheden als die in Bagdad. “Op het moment dat we een onafhankelijke staat zijn, kunnen we onze diplomatieke missies upgraden”, aldus Siwaily. Ook een eigen monetair beleid wordt dan mogelijk – op dit moment heeft Koerdistan een eigen fiscaal beleid, maar worden monetaire zaken en douaneheffingen door de centrale regering in Bagdad besloten.
Ook wordt het volgens hem voor een onafhankelijk Koerdistan makkelijker om olie te exporteren tegen marktprijzen. Olie is de grootste en belangrijkste inkomstenbron. Al in het vliegtuig is het affakkelen van overtollige gassen bij de olieraffinaderijen te zien en boven de regio rondom Erbil hangt een dikke benzinewalm. “Op dit moment exporteren we voor 10 dollar onder de marktprijs per vat”, zegt Siwaily.
Jongeren op standbeeld van Assyrische KDP-politicus Franso Hariri.
Volgens de huidige constructie int Bagdad de inkomsten voor Koerdische olie die rechtstreeks naar Turkije wordt gepompt. Dat geld moet dan worden overgeboekt naar Erbil. De oorlog in 2014 maakte een einde aan deze overboekingen. “Bagdad betaalt ons al drie jaar lang geen cent meer.”
Sindsdien pompt Erbil de olie voor een lagere prijs naar Turkije, wat nogal gezeik geeft met Bagdad. Een groot deel van die olie komt terecht in Israël, het enige land dat openlijk steun heeft uitgesproken voor het referendum.
Eén van de grotere knelpunten volgens Siwaily zelf is de kwestie rondom de stad Kirkuk. Volgens Artikel 140 van de Iraakse Grondwet had een referendum in Kirkuk moeten plaatsvinden voor 2007, met de vraag of Kirkuk bij de Koerdistan-regio zou aansluiten. Deze is constant uitgesteld en de laatste jaren is er al helemaal niets meer van terecht gekomen. Het artikel is in de grondwet gezet om het arabiseringsbeleid van Saddam Hoessein, waarbij Koerden stelselmatig hun huis werd afgenomen om plaats te maken voor Arabieren, om te keren. Koerdische troepen namen in 2014 het onverdedigde Kirkuk in nadat die zomer de Islamitische Staat zonder slag of stoot de noordelijk gelegen stad Mosul innam op het Iraakse leger, dat de benen nam en haar hele arsenaal achterliet.
Foto van Mustafa Barzani, vader van Massoud en leider van Koerdische guerrillabeweging uit jaren ’70 vorige eeuw.
Het is de bedoeling dat komende maandag ook in Kirkuk gestemd wordt. Een ja-stem op het referendum in Kirkuk, en andere betwiste gebieden, betekent dat deze zich zullen aansluiten bij een onafhankelijke Koerdische staat. Het probleem met Kirkuk is dat het beleid van Saddam Hussein de etnische samenstelling van de stad dusdanig heeft veranderd dat het een instabiele situatie kan worden wanneer Iraakse regeringstroepen buiten de poort staan. Ook in het nabijgelegen Tuz Khurmato, waar ook veel Arabieren en Turkmenen wonen, hebben de laatste jaren schermutselingen plaatsgevonden tussen Peshmerga en Sjiietische troepen. Kirkuk heeft een aantal grote olievoorraden in de bodem zitten, die op dit moment worden gewonnen door de Koerden.
Olie is niet de enige hulpbron die op het spel staat. Siwaily, die een technische achtergrond heeft in waterbeheer: “Olie hebben ze ook zelf ook in de rest van Irak. Wat zij niet hebben en wij wel, is water”.
Het Midden-Oosten is al decennialang aan het opdrogen. In de Koerdische bergen is nog wel veel regenval en daar beginnen de meeste rivieren die Irak van water voorzien. Onafhankelijkheid geeft de Koerden volledige controle over hoeveel water er richting Irak kan stromen en de mogelijkheid om zelfstandig stuwdammen te bouwen zonder inmenging van Bagdad.
De Nineve-vlakte is net als Kirkuk een betwist gebied tussen de Koerdische regering en Bagdad. De vlakte is rijk in landbouwgrond, olie en heeft ook een aantal belangrijke waterwegen lopen, waaronder het Tharthar-kanaal dat uitloopt in een groot reservoir ten noorden van Bagdad. Nineve vormt het centrum van de christelijke beschaving in Irak. Tevens is dit het gebied waar de kalifaatkoppensnellers het meest hebben huisgehouden in 2014 – in Shingal, waarbij 5000 Yezidis werden gedood, en bij de langdurige bezetting van Mosul waarbij bijna alle minderheden werden verdreven. Ook nu is hun toekomst onzeker. Grote delen van Nineve zijn pas in 2016 heroverd door Koerdische peshmerga en Iraakse troepen, hier en daar is het kalifaat nog aanwezig. Het is de bedoeling dat ook in Nineve gestemd wordt in de gebieden die onder peshmerga-controle zijn.
Veel christenen zijn nog niet teruggekeerd naar hun huizen in Nineve en verblijven in vluchtelingenkampen in Koerdistan, waaronder in de Christelijke stad Ankawa aan de rand van Erbil. Lokale vertegenwoordiger bij de KDP Anu Abdoka zegt dat het grootste deel van zijn achterban het referendum steunt. Hij noemt een simpel rekensommetje: “Op dit moment vormen minderheden, waaronder christenen, Turkmenen, Yezidis en overige groepen, ongeveer 5% van de totale Irakese bevolking. Binnen de KRG, inclusief Nineveh, vormen deze minderheden bijna 40% van de bevolking. Dat geeft ons een veel betere positie voor onderhandelingen.”
Hoshyar Siwaily. Achter hem prijkt portret van Mustafa Barzani.
Voor minderheden is het altijd moeilijk geweest in het Midden-Oosten. Seculiere dictators als Assad en Saddam hielden de religieuze fanatici onder de duim en gaven sommige minderheden een rol in hun staatsapparaat. Sinds 2003, en de uitbarsting van sectarisch geweld door het hele land, is de situatie in Irak nog slechter geworden. Driekwart van de christelijke bevolking in 2003 heeft Irak verlaten in de jaren sinds de Amerikaanse invasie. Steden als Mosul en Bagdad, die eens honderdduizenden christenen telden, zijn levensgevaarlijk geworden.
In Koerdistan is hen dat geweld bespaard gebleven, al zijn er in sommige dorpen problemen rondom landkwesties. Assyriërs beschuldigen lokale Koerden ervan hun land af te pakken. Volgens Abdoka is dat inderdaad een probleem, maar niet eentje die een etnisch of sektarische grondslag heeft. “We hebben gewoon een probleem tussen groepen die om land strijden.”
Hij denkt dat in een onafhankelijk Koerdistan de belangen van Christenen beter verdedigd kunnen worden. “We zijn al in gesprek met de regering over vertegenwoordiging in het toekomstige gerechtssysteem.”
Christelijke vluchtelingen uit Mosul-regio in een kamp in Ankawa.
Turkmeense parlementariër Muna Kahveci van de Turkmeense Hervorming Partij is het met Ano eens. Ook haar partij (twee zetels in Koerdische parlement uit totaal 111) stemt ‘ja’ op het referendum. Hiermee staat haar partij loodrecht tegenover het Iraaks Turkmeense Front, een partij die de Turkmenen in het parlement in Bagdad vertegenwoordigd, met twee zetels uit 328. Volgens Kahveci ligt dit aan de sektarische scheiding – de achterban van haar partij bestaat vooral uit Soennitische Turkmenen, die van het ITF uit Sjiieten uit Kirkuk en een aantal steden buiten de Koerdistan Regio. Het ITF is sterk tegen het houden van het referendum in Kirkuk, met bijval van de Turkse regering in Ankara, dat sowieso tegen het hele referendum is.
Ook Kahveci denkt dat etnische minderheden beter vertegenwoordigd worden in Koerdistan, en betere kansen hebben met onafhankelijkheid van de regio. “De etnische discriminatie is veel erger in de rest van Irak. Onlangs kregen wij veel Turkmeense families die werden verdreven uit Tel Afar.”
In Tel Afar is op dit moment een militaire operatie bezig van het Iraakse leger en ondersteunende Sjiietische paramilitairen, tegen de Islamitische Staat. De stad heeft al meer dan tien jaar lang te maken met sektarisch geweld tussen Soennieten en Sjiieten, zowel onder Turkmenen als Arabieren.
Jongeren slepen een tientallen meters lange vlag door het stadion.
Irak is een kunstmatige constructie waar de maatschappelijke lijm werd gevormd door de dictatuur, die al lang plaats heeft gemaakt voor chaos. De internationale reactie op het referendum is er één van terughoudendheid, voor angst van verandering van de status quo, waarvan iedereen weet dat die voor geen meter werkt. Hier op de grond zijn echter weinig twijfels te vinden. Het referendum gaat gewoon door en het wordt gewoon een keuze voor onafhankelijkheid. Op de laatste grote bijeenkomst in het stadion van Erbil, benadrukt President Massoud Barzani nogmaals: “Met Bagdad kunnen we niet meer verder.”
Voor de mensen hier is de vraag niet of het referendum door gaat, maar wat daarna gebeurt. De buurlanden zijn allerminst blij met het idee van een onafhankelijke Koerdische staat – er wonen veel meer Koerden in Turkije en Iran dan in noord-Irak. Een nieuwe oorlog behoort tot de mogelijkheden.
