Het is de lezer van TPO waarschijnlijk niet ontgaan, onder andere vanwege de stukken van Sid Lukassen, dat deze week voor het eerst een integrale vertaling is verschenen van De ondergang van het avondland van de Duitse denker Oswald Spengler. De uitgeverij, Boom, pakte het groots aan: er werd een website gemaakt waar tal van essays op zullen verschijnen die ofwel de loftrompet steken op Spengler, hem bekritiseren of nadenken hoe zijn denken nog een rol zou kunnen spelen in deze tijd, of juist niet, dat mag de essayist bepalen.
Over de inhoud van het boek wil ik geen uitspraken doen, ik heb er delen van gelezen, stukjes van begrepen maar het overheersende gevoel is wel dat ik nog een lange tijd nodig heb om tot het wezen van het denken van Spengler te komen. Er zijn specialisten, zoals Ad Verbrugge en Frits Boterman, die daar veel geschikter voor zijn.
Interessanter vind ik, op dit moment, de patronen die duidelijk worden bij de presentatie van deze vertaling, vooral wat het losmaakt in bepaalde hoeken van het politieke spectrum.
Spengler is een denker die omgeven is door een vervuilde nevelige mist. Veel van zijn termen, zoals ras, bloed, bodem, zijn overgenomen door de Nazi’s. Daardoor wordt Spengler ook wel een foute denker genoemd. Anderen stellen weer dat de Nazi’s die termen wel hebben overgenomen, maar er een geheel andere betekenis aan hebben gegeven die je Spengler niet zou kunnen verwijten.
Een voorbeeld voor de dubbelzinnigheid: ras zou volgens vertaler Mark Wildschut niet biologisch opgevat moeten worden, maar meer zoals wij spreken over een raspaard, de rasmens, de mens die menst, die zijn diepste wezen tot uiting laat komen omdat hij voldoet aan wie hij is. Spengler zelf zal schrijven over de Nazi’s: zij die teveel over ras spreken, hebben zelf geen ras meer. Wat is noodzakelijk is niet een puur ras, maar een sterk ras, die een natie in zich draagt. Aan de andere kant zal hij over gekleurde rassen spreken die het witte ras aanvallen. Hoe dit precies zit laat ik over aan de specialisten, maar duidelijk is dat het niet eenduidig is.
Daarbij heeft Spengler, hoewel hij aanvankelijk een sympathie koesterde voor de Nazi’s, zoals bijvoorbeeld ook Thomas Mann en zoveel andere Duitsers in die tijd deden, en zelfs op Hitler gestemd heeft op 1933, zichzelf volledig afgekeerd van het nazisme. Volgens Wildschut vond hij hen een stelletje barbaren en zei hij over Hitler dat de titel van zijn boek, Der Untergang des Abendlandes, de langste zin was die hij ooit had gelezen. En van hun kant hebben de nazi’s zijn werk zelfs op de index der verboden boeken geplaatst, omdat het niet helemaal soepel ging, dat contact tussen de nazi’s en Spengler.
Wel is het zo dat Spengler weinig op had met democratie (overigens had Spengler heel weinig op met heel veel), maar in de instabiele wereld waarin hij zich begaf met de Weimarrepubliek was dat ook niet zo verbazend, en in Nederland waren er ook tal van tegenstanders van de democratie, zoals onder andere Johan Huizinga en ook Menno ter Braak zag het als weinig anders dan een noodzakelijk kwaad. Ik wil maar zeggen: voor de tweede wereldoorlog was het helemaal niet zo gewoon om de loftrompet op de democratie te steken
Hoe het ook zij: Spengler is een denker die wringt, die complex is om te begrijpen met een eigen begrippenapparaat, maar het is ook een denker die een grote invloed heeft uitgeoefend op onder andere Heidegger, Ortega Y Gasset en, zoals gezegd, onze eigen Johan Huizinga. Interessant om uit te geven, lijkt me.
Niet volgens bepaalde mensen vanuit de linkerzijde van het politieke spectrum. Merijn Oudenampsen, politicoloog, is al drie weken bezig met het bekritiseren van Spengler omdat deze een fascist zou zijn, met een zelfingenomenheid aan de persoon die door een gebrek aan eigen ideeën denkt dat het bekritiseren van ideeën van anderen een vorm is van zelf ideeën hebben.
Ook Bas Kromhout, historicus, is weinig positief: Spengler staat op gelijke voet met Rosenborg (de ideoloog van de Nazi’s) en zou gelezen moeten worden zoals Mein Kampf gelezen wordt . Hij komt keer op keer met het argument dat Spengler een ‘antidemocraat en sociaal darwinist’ zou zijn. Voor dat laatste is Spengler te metafysisch en te symbolisch, maar Reve noemde Nederland al een land van een symboolblindheid. En dat eerste, dat hoorde nu eenmaal thuis in een tijd.
Nu, dat mogen zij vinden, ze kunnen het ook beargumenteren. En uitgeverij Boom, dé meest gerenommeerde uitgeverij op het gebied van filosofie in het Nederlands taalgebied, biedt hun die mogelijkheid. Oudenampsen is zelfs benaderd door de uitgeverij om een essay te schrijven, een mail die hij overigens openbaar maakte, wat van weinig welvoeglijkheid toont, en hij is hier ook op ingegaan.
Maar zoals eigen is aan de pathologie van de moralisten blijven ze er maar over doorgaan. Hun grote kritiek is dat de uitgeverij het boek vertaald heeft en aan de man probeert te brengen. Boom is een onafhankelijke uitgeverij en hun schoorsteen moet ook roken, op een neutrale wijze. Het liefst zouden zij hebben dat het boek met een slot komt, en dat degene die de sleutel krijgt om het te lezen is goedgekeurd is door de ballotage van de deugcommissie.
Wat zij niet inzien is dat Boom, een instituut dat zich over het algemeen aan dezelfde kant bevindt maar iedere revolutie eet nu eenmaal zijn eigen kinderen op, veel minder neutraal is dan dat ze de uitgeverij verwijten: nog nooit is een vertaling zo gepresenteerd als dit boek. De avond in Pardiso werd groots aangepakt en de uitgenodigde sprekers kwamen uit allerlei hoeken: Marli Huijer, Afshin Ellian, Frits Boterman, Ad Verbrugge, Laurent de Sutter, Arnold Heumakers. Ze gaven lezingen over Spengler, debatteerden met elkaar over de ethische lading van het boek en of het al dan niet een fout boek zou zijn en wat de waarde was van de vertaling. Ze hadden de volledige vrijheid.
Waarom zou Boom dit doen? Omdat de uitgeverij ook wel weet dat De ondergang van het avondland, al dan niet terecht, wringt en omgeven is door negatieve connotaties. Het punt is alleen dat de uitgeverij zichzelf niet gerechtvaardigd ziet een oordeel te vellen over het boek, maar biedt juist een platform aan anderen om hier met elkaar over na te denken en met elkaar in gesprek te gaan of in dialoog te gaan.
Mark Wildschut vertelde in zijn lezing dat hij hoopte dat mensen het boek met een opgeschort oordeel zouden lezen en het niet teveel politiek zouden maken. Een wensdroom natuurlijk, in deze tijd waarin alles continu politiek gemaakt wordt. Ik stel voor dat we de schreeuwers laten voor wat het is, de haard aansteken, een glas port inschenken en voor onszelf gaan bepalen wat Spengler’s denken betekent, met behulp van de essays die op de website www.leesspengler.nl staan. Beseffende dat hij wringt, dat er misschien een donkere laag in zit, zonder hem bij voorkeur al af te schrijven met een hedendaags moralistische blik die vindt dat de gehele geschiedenis en iedereen die daar deel van uitmaakt moet voldoen aan wat wij pas de laatste veertig jaar een beetje voor elkaar weten te krijgen.
Het is een meesterlijke vertaling en Boom helpt ons om zelf een oordeel te vormen over een groot filosofisch werk zonder dat zij zelf zeggen wat we er nu van moeten vinden omdat ze beseffen dat dat hun taak niet is: zij faciliteren, zorgen dat er gedacht en gesproken kan worden, en dat doen ze met verve. Waarvoor veel dank.
