In een tijd van opkomend populisme en politici die namens ‘het volk’ ageren tegen ‘de elite’ en daarbij de rechtstaat geregeld beschimpen of zelfs wensen aan te tasten is het van belang om op te komen voor de rechtsstaat, en te strijden tegen de aantasting daarvan. Want het is de rechtsstaat die ons aller rechten, inclusief die van minderheden, garandeert, en die ons beschermt tegen partijen die democratisch aan de macht zijn gekomen, maar die illiberale bedoelingen hebben, en die rechten af willen nemen van burgers die in een liberale democratie niet afgenomen zouden mogen worden. De paradox hier echter is dat de democratie hier een bedreiging kan vormen voor de rechtsstaat, omdat via de democratie illiberale, of antirechtstatelijke, partijen aan de macht kunnen komen.
Echter, het omgekeerde fenomeen bestaat eveneens: een rechtsstaat die de democratie kan bedreigen. In het Europa waarin de rechtsstaat diep geworteld is en de democratie levendig bloeit is dit niet snel iets waar we aan denken, maar in de realiteit blijkt het wel te bestaan. Veelal is het de rechtsstaat die grondrechten verdedigt, maar nu zien we echter een Europese rechtsstaat die echter grondrechten, waaronder het recht op zelfbeschikking van burgers, wat internationaal juridisch is vastgelegd, weg neemt. De casus waar het hier over gaat is Spanje, waar het Spaanse hooggerechtshof het Catalaanse referendum over onafhankelijkheid verbood, met een beroep op de Grondwet die afscheiding verbiedt (maar niet het houden van een referendum hierover). Ook werd recentelijk zelfs het Catalaanse parlement verboden om bijeen te komen om te debatteren over afscheiding. Hier zien we een rechtsstaat optreden die burgers niet alleen verbiedt om een democratisch grondrecht uit te oefenen, maar die zelfs een democratisch verkozen parlement verbiedt om te vergaderen. Dit is een schoolvoorbeeld van hoe in een liberale democratie als Spanje niet alleen de democratie de rechtsstaat kan bedreigen, maar de rechtsstaat ook de democratie schade toe kan brengen.
Nu hiertegen het argument ingebracht kunnen worden dat wanneer politici zich niet aan de Grondwet houden dergelijke ontwikkelingen een logisch gevolg zijn. Echter, in een democratie maken democratisch verkozen politici de wetten, inclusief de Grondwet. En de bijeenkomst van het Catalaanse Parlement ging, evenals het referendum, over de beslissing van de Catalanen of zij liever onder een Catalaanse Grondwet dan onder Spaanse wilden leven. Een beslissing die de Spaanse Grondwet evenals het hooggerechtshof hun niet toestond te maken. Een Grondwet die de Catalanen als minderheid in het huidige Spanje nooit zullen kunnen veranderen, en een hooggerechtshof dat hen evenmin gunstig gezind is.
Dat terwijl het aan de Catalanen zou moeten zijn om zelf over hun eigen toekomst te beslissen, en niet aan de rechters van het Spaanse hooggerechtshof. Het recht op zelfbeschikking van de Catalaanse burgers is een democratisch grondrecht wat hen hier door de Spaanse rechtsstaat wordt ontnomen. Vanuit democratisch perspectief, én vanuit mensenrechtenperspectief, is dit een kwalijke zaak. ‘Grondwetfetisjisme’, waarbij gesteld wordt dat de Catalanen zich koste wat kost aan de Spaanse Grondwet dienen te houden, is hier dan ook volledig misplaatst gezien dit de facto een pleidooi voor de onderdrukking van (een aanzienlijk deel van) de Catalanen inhoudt, want dat is waar een verbod op afscheiding in wezen op neerkomt.
En het is niet de eerste keer dat we iets soortgelijks als nu in Spanje gebeurt in de recente geschiedenis hebben zien gebeuren. In Venezuela, weliswaar noch in Europa gelegen, noch een schoolvoorbeeld van een liberale democratie, hebben we het kort geleden ook kunnen waarnemen. Eerder dit jaar besloot het hooggerechtshof, wat op de hand is van de Venezolaanse President Maduro, namelijk om het parlement, wat gedomineerd wordt door de oppositie, te ontbinden. De rechters van het hof namen daarbij de taken van het Parlement over. Dit werd door experts ook wel omschreven als een staatsgreep. Venezuela is daarmee helaas een uitstekend voorbeeld van hoe het juist rechters, en niet alleen politici, kunnen zijn die de democratie om zeep kunnen helpen.
We zouden daarom naast de rechtsstaat tegen de democratie verdedigen ook de democratie moeten beschermen tegen de rechtsstaat wanneer zij hierdoor aangetast dreigt te worden. In een liberale democratie is een gezonde balans tussen de democratie en de rechtsstaat, van enerzijds de bevolking die middels vrije en eerlijke verkiezingen soeverein is en anderzijds de rechtsstaat die toeziet op de macht en staat voor de bescherming van grondrechten, cruciaal. Wanneer die balans verstoord dreigt te worden en de een de ander aan dreigt te tasten heeft de liberale democratie een groot probleem. In Spanje is nu de situatie dusdanig geëscaleerd dat het Spaanse parlement, met beroep op de Grondwet, de regering van Catalonië ontslagen heeft, en de jure de macht in deze regio overgenomen heeft. Hoe deze crisis van de Spaanse democratie én rechtsstaat af zal lopen is onzeker. Maar het is zeer de vraag in hoeverre de huidige ontwikkelingen in Catalonië nog tot een goed einde kunnen komen.
