CC-Foto: Pascal Bruckner, door Mariusz Kubik.
Onlangs stond hij voor de rechter. Maar Pascal Bruckner blijft het islamisme en zijn handlangers bestrijden. “Je kunt het fanatisme niet alleen met kogels doden, dit is ook een gevecht tussen ideeën. En die begint met de zaken bij de naam te noemen.”
Bruckner (68) is net teruggekeerd van een kort verblijf aan een universiteit in Texas in de Marais, de Parijse buurt waar hij – tussen het Centre Pompidou en rocktempel Bataclan – al jaren woont en werkt. In een sfeervolle zolderkamer met balken schrijft deze internationaal gevierde denker romans en essays over thema’s als het westerse schuldcomplex, geluk, liefde en geld. In zijn laatste boek (Un racisme imaginaire, ‘Ingebeeld racisme’) legt hij uit waarom we de term ‘islamofobie’ niet meer moeten gebruiken.
Zijn woorden zo belangrijk?
“Heel erg belangrijk. Wie zich meester maakt van de woorden, heerst over onze geest en kan de leugen in het hart van de taal onderbrengen. Dat is gebeurd met de term islamofobie. We bestrijden terreur met wapens, maar je kunt het fanatisme niet alleen met kogels doden, dit is ook een gevecht tussen ideeën. En die begint met de zaken bij de naam noemen.”
Wat is er mis met ‘islamofobie’? De afkeer van moslims lijkt aanzienlijk in West-Europa.
“De term zaait bewust verwarring over enerzijds een religie en anderzijds de aanhangers van dat geloof die allerlei etnische achtergronden hebben. Maar een godsdienst is natuurlijk geen ras, net zo min als een politieke ideologie dat is. Religiekritiek is een fundamenteel recht, geen ziekte. ‘Islamofobie’ is bedacht om ons wijs te maken dat je iets mankeert: Zint je iets niet in de islam? Dan ben je een racist. Het is intimidatie, een vorm van semantische afpersing. Men meet ook heel opzichtig met twee maten. Wie hoort er ooit iets over ‘christianofobie’? terwijl er toch heel erg veel christenen worden vervolgd in een groot deel van de islamitische wereld.”
Maar anti-moslimhaat, dat bestaat toch?
“Natuurlijk, en dat is ook heel kwalijk. Maar je moet dit onderscheiden van het recht om de islam te bekritiseren of belachelijk te maken. Dat doen trouwens ook steeds meer moslims. En juist degenen die de Koran bevragen, die gelijkheid tussen de seksen willen of pleiten voor het recht om niets meer te geloven, juist die mensen wil men het zwijgen opleggen door steeds heel hard ‘islamofobie!’ te roepen. Van geweld tegen moslims in West-Europa is trouwens nooit sprake geweest, er is geen moslim vermoord en geen moskee is in vlammen op gegaan.”
De islam heeft weinig tot niets met terreur te maken hoor je vaak. Wat moeten we daar van denken?
“Je kunt de islam onmogelijk vrijpleiten van misdaden die in naam van de islam worden begaan. Jihadisten moorden op grond van een theologische interpretatie. Terreur is dus een van de gezichten van de islam. Het is gelukkig niet het enige of het belangrijkste gezicht, maar het hoort er wel bij. Er bestaat een sterke neiging om dit feit te verdonkeremanen, om de religie die het meest wordt aangevreten door geweld – niemand moordt nog in naam van Jezus, Mozes of Vishnoe – voor te stellen als een geloof van liefde.
“De betekenis van het feit dat de islam geen Verlichting en geen reformatie heeft gekend dringt nog steeds onvoldoende door. De Koran is in de islam het woord van God en legitimeert zaken als slavernij, de Heilige Oorlog, onderdrukking van vrouwen, polygamie en wetenschappelijk obscurantisme.”
Van Frankrijk is vaak gezegd dat het moslims opsluit in enge flatwijken die ‘incubators van jihadisme’ zijn geworden
“Dat is al even onzinnig. Onder andere de New York Times kwam vorig jaar met dat verhaal. Inmiddels heeft iedereen kunnen zien dat de terreur niet alleen in Frankrijk toeslaat, maar ook in België, Groot-Brittannië, in Duitsland en noem maar op. Daarom leest men Frankrijk nu niet meer zo vaak de les.”
Kan je niet zeggen dat de terreur behalve religieuze óók andere oorzaken heeft, dat het niet alleen de islam is?
“Dat kan, maar wat schiet je daar mee op? Islamitisch geweld komt bijna overal in de wereld voor. Onlangs in Spanje, laatst weer in Somalië. De daders van deze aanslagen groeiden op in een heel verschillende omgeving, maar het resultaat was hetzelfde.”
En de haat tegen Frankrijk als voormalige kolonisator?
“Rachid Kassim, een van de organisatoren van aanslagen in Frankrijk, heeft voor hij werd gedood door een Amerikaanse drone expliciet verklaard dat hij door zijn geloof werd gedreven en door niets anders. Kassim, die opgroeide in Roanne, een stad ten westen van Lyon, werd niet gekweld door woede over het koloniale verleden. De haat tegen ongelovigen gaat vooraf aan de redenen die soms worden gegeven even om de moordpartijen te rechtvaardigen.
“Islamisten hebben het niet op ons voorzien omdat wij moslims hebben gekoloniseerd en nu nog steeds onderdrukken, discrimineren of wat dan ook. Het terrorisme voedt zich met allerlei klachten, maar we moeten aanleidingen en voorwendselen niet verwarren met oorzaken. Het gaat de vijand uiteindelijk niet om wat wij doen maar om wat wij zijn, alleen al ons bestaan is voor hem ondraaglijk. Hij is bang voor onze vrijheid om te geloven en te denken wat je wil, bang voor de gelijkheid tussen man en vrouw. Want dat alles zien zij als een groot gevaar de oemma, de wereldwijde gemeenschap van moslims.”
U stond vorig jaar voor de rechter omdat u een paar linkse anti-racistische organisaties beschuldigde van ‘ideologische medeplichtigheid’ voor de aanslag op Charlie Hebdo.
“In de oorlog had je kranten die de moord op verzetsmensen of Joden goed praatten, nu nemen sommigen het op voor jihadistische moordenaars door de makers van Charlie racisten te noemen. Ik heb nooit getwijfeld aan de goede afloop van dit proces. Vervelend was het wel en het kost je een hoop geld. De ene groep die het op mij had voorzien, Les Indigènes de la République (‘De inboorlingen van de Republiek’) bestaat niet meer en kan mij de 1.500 euro – veel minder dan wat ik kwijt ben – waar ik recht op heb niet uitkeren. De andere club, Les Indivisibles (‘De Ondeelbaren’), gaat in beroep.”
Volgens u staan de media sterk onder invloed van de mensen met wie u het aan de stok heeft en die u de ‘islamosfeer’ noemt.
“Met islamosfeer bedoel ik activisten en intellectuelen die streng waken over wat we zeggen over de religie van de profeet. Ze zijn heel succesvol in het verspreiden van het idee dat jihadisten het product zijn van hun sociale omstandigheden. De journalist Edwy Plenel bijvoorbeeld zegt dat ‘onze samenleving, onze verscheurdheid deze monsters heeft gebaard’. Het zijn dus geen moordenaars maar een soort aartsengelen die misdaden begaan waar wij medeverantwoordelijk voor zijn. Elke gruweldaad is ook een beetje onze schuld. Een ander voorbeeld is Olivier Roy, een politicoloog. Roy verdedigt het ‘gematigde fundamentalisme’ tegen wat hij de Franse ‘totalitaire neiging’ noemt om religie uit het openbare leven te bannen. Veel journalisten zijn besmet geraakt door dit denken.”
Waarom wil men de islam zo graag ontzien?
“Daar zijn denk ik verschillende redenen voor, ‘het populisme niet in de kaart spelen’ bijvoorbeeld. En velen gaan gebukt onder een slecht neo-koloniaal geweten: we hebben moslims onderdrukt, dus mogen we nu niets over hun geloof zeggen. Dat zie je heel duidelijk bij een deel van links dat de laatste decennia alle idealen verloor: de Sovjet-Unie en de arbeidersklasse bestaan niet meer als dragers van het naderende heil, de derde wereld is niet langer een belofte. Extreem-links ziet in radicale moslims een nieuw proletariaat, een wapen tegen de gevestigde orde, tegen het kapitalisme. De samenleving moet kapot, de immigrant, de vreemdeling gaat onze oude, uitgeputte naties een nieuwe toekomst geven, dat is het idee.”
U zegt eigenlijk: juist degenen die moslims willen beschermen nemen hen niet serieus?
“Het is toch ook heel erg neerbuigend tegenover moslims om te zeggen dat terreur niets te maken heeft met de islam? Dan doe je alsof het kinderen zijn of ondergeschikten die je de waarheid niet kunt vertellen.”
Onderzoeksjournalist Edwy Plenel, een soort geweten van de Franse media, kwam onlangs in botsing met Charlie Hebdo. Plenel viel het blad aan omdat zijn vriend Tariq Ramadan – beschuldigd van serieverkrachting – was afgebeeld met een geweldige paal in zijn broek. ‘De zesde pilaar van de islam’ stond er bij. Volgens Plenel voert Charlie ‘een oorlog tegen de moslims’.
“Plenel is geweldig door de mand gevallen. In feite riep hij op tot een tweede aanslag op Charlie. Want door Charlie als de agressor aan te wijzen prijst hij degenen die morgen het werk van de terroristenbroers Kouachi willen afmaken. Plenel bijt nu in het stof en dat is verheugend nieuws. Net als trouwens de val van een gewiekste figuur als Ramadan. Ramadan had een vernieuwer, een islamitische Luther kunnen worden, maar hij bleef vast steken in een moeras van fundamentalisme en klachten over moslims die altijd en overal het slachtoffer zijn.”
De terreurdreiging in Frankrijk blijft groot, onlangs werden twee jonge vrouwen in Marseille door een jihadist afgeslacht met een mes. Maar er vallen minder slachtoffers. Is er reden tot enig optimisme?
“Er zijn tekenen van vooruitgang. Zo deed Marokko de boerka een half jaar geleden in de ban en in Algerije is de gezichtssluier sinds kort taboe in het onderwijs. In Tunesië zijn twee belangrijke wetten aangenomen. Voortaan krijgen broers en zussen bij een erfenis evenveel en een niet moslim mag nu met een moslim (vrouw of man) trouwen zonder zich te bekeren. De Al Azhar universiteit in Caïro, de hoogste spirituele autoriteit in de soennitische islam, heeft daar bezwaar tegen gemaakt.”
En Frankrijk?
“De straffe veiligheidsaanpak werkt, maar het extremisme zal nog lang als een wolk boven ons blijven hangen, ondanks de val van ISIS. Bovendien uit de radicale islam zich ook zonder geweld. Volgens het Institut Montaigne, dat een eerste serieuze studie deed naar hoe moslims geloven in Frankrijk, is 30 procent van onze moslims anti-westers. Dat aantal groeit, vooral onder jongeren. Dat betekent dat een groot deel van de Franse moslims – het land telt er ongeveer vijf miljoen – breekt met de Franse samenleving. Zij hebben het over ‘vous les Français’, jullie Fransen.”
Hier hebben we president Macron nog niet over gehoord…
“Tot nu toe beperkt Macron zich tot de economie. Maar zijn veiligheidsbeleid is zoals ik zei streng. Aanslagplegers in Frankrijk of Franse jihadisten in Syrië worden geneutraliseerd. Dat is de officiële taal voor het doden van radicalen: ‘neutraliseren’. In het geval van de Syriëgangers gebeurt dit in het geheim op Frans verzoek door Irakezen en Koerden. Iedereen vindt dat normaal, dat hier geen rechtsgang aan te pas komt omdat we in een soort oorlogssituatie verkeren. Er zijn hier en daar protesten, maar de overgrote meerderheid begrijpt: het is zij of wij. Dit is belangrijk, geruststellend ook. Maar we kunnen deze strijd dus niet alleen op deze manier winnen. Vandaar mijn boek, wij hebben een strijd om de ideeën en de taal te vechten, een strijd voor de verlichte vernieuwers in de islam.”
U waarschuwde al lang geleden voor anti-racisten die overal racisme zien, de identiteitspolitiek. Bijvoorbeeld in uw boek Tirannie van het berouw (2006).
“Ja, dat kon niet uitblijven. Identiteitspolitiek is een ziekte die is overgeslagen van Amerika naar Europa. Links in de VS heeft de politiek van het algemeen belang ingeruild voor groepseisen, van zwarten, vrouwen, Latino’s, de LGBT. Een voorwaarde voor democratie is dat je afstand neemt van jezelf om een identiteit te delen met anderen. Dat gaat niet als je huidskleur of seksuele voorkeur een soort Heimat voor je is geworden. Dit is de onverwachte uitkomst van de strijd tegen racisme die meer dan een halve eeuw oud is: we zijn getuige van de triomf van de Apartheid over de hele linie.”
Maar veel eisen van al die groepen zijn toch terecht? Neem de homo-emancipatie.
“De emancipatie van homoseksuelen is natuurlijk heel goed geweest. Maar mensen zijn veel meer dan hun sekse, huidskleur of seksuele voorkeur. De problemen beginnen als de strijd voor wat men is voor alles gaat. Men wil gelijkheid, maar door de verschillen te benadrukken dreigt zelfs het kwaad dat men zegt te bestrijden, weer de kop op te steken. Het wordt elke groep voor zich, iedereen in zijn eigen safe space. Als we zo door gaan, valt een nationale gemeenschap uiteen in stammen. De staat is dan alleen nog een bemiddelaar, een dienstverlener. ”
En zijn we ons voldoende bewust van de wonden die het kolonialisme en slavernij hebben geslagen?
Wij staan daar uitgebreid bij stil, te veel zelfs. Wij gaan er van uit dat de hele wereld ons haat en dat wij dat verdiend hebben. Bovendien werkt de oproep om berouw te tonen over het kolonialisme altijd maar één kant op. Hoezo hoeven de nazaten van de Moren zich dan niet te verontschuldigen voor de bezetting van Spanje die vijf eeuwen heeft geduurd? Waarom vraagt niemand de Turken rekenschap af te leggen voor hun bezetting van het Midden-Oosten? Met de slavernij is iets soortgelijks aan de hand. We horen zelden iets over de lokale Afrikaanse of de Arabisch-islamitische slavenhandel. De Arabieren hebben meer Afrikanen gedeporteerd dan de Europeanen en ze gingen er langer mee door: de slavenhandel werd in Jemen en in Saoedi-Arabië in 1962 en in Mauritanië in 1980 illegaal verklaard. Maar voor ons is de slavernij een witte misdaad en wij laten ons dat maar al te graag inpeperen.
“Iedereen die nu over dit onderwerp oreert zou het boek Le génocide voilé (‘De verborgen genocide’) moeten lezen van de Frans-Senegalese econoom Tidiane N’Diaye. N’Diaye legt onder andere uit dat de Arabisch-islamitische slavenhandel langer bleef bestaan omdat niemand zijn stem verhief om de zwarte bevolking te verdedigen. Dat gebeurde in het westen zoals bekend wel. Toch vraagt nu niemand de Arabisch-islamitische wereld om excuses.”
Hoe kan dat?
“Het westen heeft de plicht tot boetedoening uitgevonden, het centrale leerstuk van het christendom. Het draagt alle zonden van de mensheid waardoor andere beschavingen van hun schuld worden verlost. De plicht om door het stof te gaan dwingt ons om steeds weer te zwijgen over de misdaden van anderen. Daardoor zijn we echt gaan denken dat alleen blanken in slaven hebben gehandeld en zijn sommigen van ons zelfs in staat om jihadisten die ons vermoorden gelijk te geven.”
Maar ligt in twijfel en zelfkritiek niet juist ook de kracht van het westerse denken?
“Die kritische geest is inderdaad onmisbaar voor een democratie, fundamenteel voor pluralisme. Maar soms ontaardt het in zelfkastijding. Zelfhaat is de ziekte van een samenleving die zichzelf onderwerpt aan twijfel en zelfonderzoek. En daar moeten we ons tegen verzetten.”
Dit interview verscheen in ingekorte versie in het Vlaamse tijdschrift Humo. Met toestemming overgenomen.
