Hoe kun je bestuurlijke problemen oplossen in een gemeente? Alle problemen in de lokale politiek beginnen bij de gemeenteraad: niet alleen het hoogste orgaan, maar ook het enige gekozen orgaan. Wat de coalitiepartijen afspreken, welke wethouders ze benoemen en wie er burgemeester is hangt allemaal af van wie er in de raad zijn gekozen. Dus wat te doen als de gemeenteraad slecht functioneert omdat de leden ruzie maken en geen besluiten nemen? In Den Helder weten ze het wel: perk de macht van de raad in.
Een oud-wethouder legt het uit: ruim tien jaar geleden waren er enorme problemen met de stadsvernieuwing. Er was vijftien jaar lang niets in het stadshart geïnvesteerd. Er was geen vertrouwen dat dat opgelost kon worden: in Den Helder committeerde niemand zich aan een lange termijnplan. De gemeenteraad was wispelturig en besluiteloos en de plannen werden steeds gewijzigd. ‘Het is niet wenselijk dat de gemeenteraad halverwege een plan toch iets anders wil,’ legt een raadslid uit. Besluiten zouden niet herroepen, maar uitgevoerd moeten worden.
Dat regelde men in Den Helder op een bijzondere manier: de stadsvernieuwing laten uitvoeren door een andere organisatie dan de gemeente. Zeestad kreeg de opdracht om Den Helder te vernieuwen: een bedrijf in handen van de gemeente en de provincie, die beide de helft van de aandelen bezitten. Zeestad valt niet direct onder de gemeenteraad maar voert wel bijna alle stadsvernieuwing uit. Zeestad ontwikkelde een plan, dat plan werd aangenomen door de gemeenteraad en Zeestad kreeg de opdracht het uit te voeren. Raadsleden noemen Zeestad ‘een externe afdeling stadsontwikkeling’.
De gemeente betaalt wel mee aan de stadsvernieuwing maar is geen opdrachtgever meer. Zeestad doet de aanbesteding en dus kan de gemeente een project niet meer stilleggen. Een project wordt alleen door Zeestad gestopt als beide aandeelhouders – provincie én gemeente – het eens zijn. Daar is eigenlijk nooit sprake van. En dus kan Zeestad verder met het plan wat al jaren geleden door een eerdere gemeenteraad is goedgekeurd.
Deze constructie ontstond onder druk van de provincie: die wilde niet meebetalen aan de Helderse stadsvernieuwing als er geen externe organisatie zou komen om die vernieuwing uit te voeren. Als de gemeente niet mee zou werken, zou de provincie niets meer voor Den Helder doen. Jaren later vinden velen nog steeds dat Zeestad hen ‘door de strot is geduwd’.
Uw verslaggever stelt negen raadsleden dezelfde vraag: wat heeft de gemeenteraad nu nog te zeggen? Stel dat Zeestad een project initieert uit het eerder aangenomen plan, maar de gemeenteraad is op dit moment toch tegen. Hoe kan de gemeenteraad dat project tegenhouden? Hier toont zich een tweede en veel erger probleem: veel Helderse raadsleden hebben geen idee.
Zeestad is voor de helft van de gemeente en de andere helft is van de provincie. Het probleem laat zich raden: de gemeente Den Helder kan Zeestad niet dwingen projecten af te gelasten of te wijzigen. Hoe Zeestad wordt bestuurd is niet openbaar want het bedrijf valt niet direct onder het college. De gemeenteraad stemt jaarlijks in om de exploitatie van Zeestad geheim te houden. Vreemd, want Zeestad draait op publiek geld. Een groep burgers is een rechtszaak begonnen om deze geheimhouding van tafel te krijgen.
Projecten van Zeestad tegenhouden is lastig, maar het kan wel. Het plan dat Zeestad uitvoert kan worden aangepast door de gemeenteraad, maar voor wijzigingen was nooit een meerderheid. Daarnaast kan men, zoals een wethouder het noemt: ‘de bijdrage vanuit de gemeente uit de begroting amenderen.’ Dan wordt het dus onmogelijk voor de gemeente om haar bijdrage aan een bepaald project te betalen en moet Zeestad op zoek naar andere financiers. Ook kan de gemeenteraad weigeren het bestemmingsplan aan te passen, maar dat is niet voor alle bouwplannen van toepassing. Als de bestemming niet wijzigt, is er op dit punt niets te doen.
Er is meer pijn. Kleine wijzigingen van het bestemmingsplan gaan via het College van Burgemeester en Wethouders en niet via de gemeenteraad. Die kijkt alleen naar de hoofdlijnen. En zo kunnen projecten waar de gemeenteraad ooit ja tegen heeft gezegd in de praktijk een heel andere invulling krijgen. Zo zegt een raadslid dat het zogeheten ‘Duinpark’ in haar beleving heel anders is geworden dan hoe het ooit in het bestemmingsplan stond. Een ander raadslid foetert dat ‘alles zo wordt gemanoeuvreerd dat het altijd wordt wat de woningstichting wilde.’
Zeestad is dus een bestuurlijke constructie waar de gemeenteraad niet per definitie veel van begrijpt maar die in de praktijk haar macht wel inperkt. Formeel houdt de gemeenteraad evenveel macht als altijd, want de bevoegdheden van de raad veranderden niet. Wel is de mogelijkheid om tussentijds in te grijpen geminimaliseerd. Het gevolg: er werden nog nooit zoveel projecten in Den Helder gerealiseerd. De vergelijking met het stadhuis dringt zich op: het enige gebouw wat de gemeente zélf zou realiseren. Dat werd een lijdensweg.
Toch is er door Zeestad ook democratische schade: de gemeenteraad van nu is grotendeels gebonden aan een plan dat is goedgekeurd in 2008. Het mandaat loopt in 2018 af. Dan is de gemeenteraad dus weer aan zet. D66-wethouder Lolke Kuipers heeft alvast een voorschot op de discussie genomen: laat Zeestad nog een paar jaar doorgaan.
Alle colleges van Den Helder zijn tot dusver pleitbezorger van Zeestad geweest: door de externe organisatie vindt er stadsvernieuwing plaats en dat lijkt een prestatie van de gemeente, al is het allemaal juist niet door de gemeente gedaan. En allemaal ondanks in plaats van dankzij de gemeenteraad.
Tot aan de gemeenteraadsverkiezingen in maart is er twee keer per week: Chris Aalberts in Den Helder. Een serie over de gemeentepolitiek van de marinestad en wat de rest van Nederland daarvan kan leren.
