Dankzij de paus weten we inmiddels wie als eerste fake-news verspreidde. Hij zei het in zijn toespraak ‘De waarheid zal u bevrijden’, op 24 januari jl., de dag van Franciscus van Sale, de heilige van de journalisten. Het was de duivel, in de gedaante van de slang uit Genesis. Met zijn oer-nepnieuws wilde hij de mens verleiden tot zonde. Prima gelukt. Maar was het wel fake-news?
De slang zei Eva dat zij en Adam gerust van de ‘boom van de kennis van goed en kwaad’ konden eten, zonder dezelfde dag nog dood neer te vallen. Daar had God nog zo voor gewaarschuwd. ‘Nee hoor’, sprak Satan, ‘Sterker nog, na zo’n lekker appeltje worden jullie net als Hij: je kent dan het verschil tussen goed en kwaad’.
Eva stierf niet; althans niet meteen. Haar en Adam bekroop wel schaamte om naakt te zijn – blijkbaar het eerste effect van de kennis van goed en kwaad. En schaamte kan dodelijk zijn, dat weet iedereen. Gelukkig stond er ook een vijgenboom in het paradijs op aarde, waar ze zich op dat moment nog bevonden.
Daar ga je al. Wat is hier eigenlijk fake? Noemt de paus de woorden van de duivel fake-news omdat ze tegen God’s wil ingingen? Die had de zojuist geschapen mens verboden van deze boom te eten, en gedreigd met hel en verdoemenis. Misschien was dat juist fake-news! Had de mens anders onsterfelijk kunnen blijven? Wie gelooft dat nou.
Of de hele Bijbel is nepnieuws. Een meerderheid op aarde is die mening toegedaan.
Een beetje zondigen kan trouwens best lekker zijn, zolang er geen doden bij vallen. Of hadden Adam en Eva dan maar door moeten scharrelen in hun blootje in het paradijs, zonder enig besef van goed en kwaad? En zonder seks? Boring! Hadden ze geen schaamte moeten kennen? Dat zijn niet de prettigste mensen om in de buurt te hebben.
En hoezo mochten mensen geen kennis hebben over wat goed is en wat kwaad? Zodat God dat ongestoord voor hen kon blijven uitmaken? Waarom doet me dat meteen denken aan bijna iedere niet-populistische politicus van dit moment? En aan de ongekozen bovenbazen van de Europese Unie?
Die titel: ‘De waarheid zal u bevrijden’, riekt ook al naar nepnieuws. Van wie komt die waarheid dan, en wie maakt uit of het de waarheid is? De paus lijkt me geen expert. Hij is zelf totaal afhankelijk van de menselijke behoefte om in fantasieën te geloven, in dit geval de Bijbel en de Rooms-Katholieke Kerk. Ik spreek daar geen kwaad over, het vermogen van mensen om gezamenlijk in een fantasie te geloven heeft ze per slot van rekening de wereldmacht opgeleverd.
“L’envie de prendre sa croyance pour la vérité est indéracinable.” De behoefte om wat je gelooft voor waar te houden, is onwrikbaar. Dat zegt Raphaël Enthoven, Franse filosoof en mediafiguur, die in een dagelijks radiopraatje op Europe1 filosofie en actualiteit bij elkaar brengt. Hij is vaak te gast in praatprogramma’s, schrijft boeken, is hoogleraar filosofie, én ex van Carla Bruni, de zingende echtgenote van voormalig president Sarkozy.
In Frankrijk houdt ‘les fake-news‘ de gemoederen even hard bezig als in andere landen. President Macron heeft aangekondigd een wet te laten maken tegen fake-news, zij het alleen fake-news in verkiezingstijd. Hij wil de rechter de mogelijkheid bieden websites te sluiten. Iedereen in Frankrijk weet aan welke sites hij dan als eerste denkt: RT France en Sputnik France, de Franse filialen van Poetins eigen internationale nieuwszenders. Die hebben inderdaad wat nepnieuws over kandidaat Macron verspreid bij de laatste presidentsverkiezingen, om anti-EU kandidaat Marine Le Pen een duwtje in de rug te geven.
Daarnaast schenkt RT France ook ruimschoots aandacht aan onderwerpen en gebeurtenissen die de Franse overheid liever uit de schijnwerpers houdt, bijvoorbeeld de misdragingen van bepaalde minderheden, relletjes in de banlieues, enzovoort.
En nu we het daar toch over hebben, Macron wil ook zogenaamde ‘islamofobe’ sites op slot gooien. Dat er iets zou mankeren aan de islam, is natuurlijk ten alle tijde fake-news, ook en vooral na de zoveelste islamitische aanslag. Ironie-modus off.
Het aardige aan Frankrijk is dat de filosofie vaak een rol speelt in het publieke debat, zeker als het over fake-news gaat. Anders dan in Nederland is dit vak al sinds de oorlog min of meer een vast bestanddeel van het pakket op de middelbare school, en anders dan in Nederland wordt er goed geluisterd naar bekende filosofen: er zit er iedere avond wel één op de televisie. Fransen die een betere middelbare school hebben bezocht, zijn gemiddeld best filosofisch ingesteld.
In een radiocolumn noemde Raphaël Enthoven de filosofie zelfs een ‘arme de guerre contre les fake-news’, een oorlogswapen tegen fake-news. Niet omdat de filosofie de waarheid in pacht zou hebben, maar omdat ze juist de ‘kunst van het twijfelen’ onderwijst. De filosofie leert mensen te blijven nadenken en niet alles voor zoete koek aan te nemen. En behoedt ze voor het doorslaan naar de andere kant: dat je denkt altijd maar te worden voorgelogen.
Voor de filosoof is ‘de waarheid’ juist het zwakste middel om fake-news aan te pakken. Nepnieuws bestrijden met de waarheid is zoiets als discussiëren met doven, zegt Enthoven. Het zou alleen diegenen kunnen overtuigen die toch al overtuigd zijn, verder blijven we gewoon zitten met de ene mening tegen de andere.
“Autant peut faire le sot, celui qui dit vrai que celui qui dit faux,” citeert hij een 16e eeuwse landgenoot, de filosoof Montaigne. Wie de waarheid spreekt, kan even gek zijn als wie de waarheid niet spreekt.
Interessanter dan het waarheidsgehalte van een uitspraak, is om de intentie van de spreker te kennen, en zijn argumentatie. Hoe kwam hij bij zijn bewering? Zegt hij zomaar wat of spreekt hij weloverwogen en met kennis van zaken? In dat geval kan zelfs ‘de aarde is plat’ nog een zinvolle opmerking zijn. Dit soort overwegingen helpen de filosoof in de beoordeling van fake-news, niet het zich vastklampen aan de waarheid.
En als de filosoof een minister Ollongren, of Brusselse bovenbazen over fake-news hoort oreren, zal hij veel missen.
‘Onverlaten willen de samenleving ontwrichten via het verspreiden van nepnieuws…
En die onverlaten moeten we aanpakken!’ Oh ja? En wie gaat uitmaken wat wel of niet nepnieuws is? Mensen met kilo’s boter op hun eigen hoofd zeker. Nu al worden onwelvallige meningen in Brussel ijskoud als fake-news aangemerkt.
Dat de powers that be weinig kaas hebben gegeten van hoe het internet werkt, weet iedereen. Hoe denken ze in godsnaam fake-news te stoppen? Het doet mij denken aan iemand die met plakband een lekkage in de waterleiding probeert te repareren.
En dan nog even een mooi staaltje van verdringing. Autoriteiten gaan steevast voorbij aan het feit dat fake-news niet zonder voedingsbodem kan bestaan: de mensen die erin geloven. Die mogen vaak ook stemmen, misschien is het daarom. Beter zou men zich eens af kunnen vragen waar toch de neiging vandaan komt, de meest onwaarschijnlijke verhalen voor waar te houden, zoals die bijvoorbeeld in omloop zijn over 9/11.
Er zijn twee partijen nodig voor effectief nepnieuws: een kwade genius die probeert met een vals verhaal een gevoelige snaar te raken bij een bepaald publiek, en een groep mensen, geneigd zo’n verhaal voor waar aan te nemen. Bijvoorbeeld omdat ze het zien als de waarheid, die hen wordt onthouden door de media, of door boven hen gestelden. Ieder mens – de een meer dan de ander – heeft behoefte uniek te zijn, en zich te onderscheiden van anderen. Nepnieuws put kracht uit het feit dat veel mensen graag denken de enige te zijn die de waarheid ziet, in een wereld vol bedriegers en sukkels die zich laten bedriegen.
Daarnaast heeft ieder mens in verschillende mate de neiging de werkelijkheid te ontkennen of te negeren, zodra die hem niet uitkomt. De Franse filosoof Bergson schreef:
”Ik zie en hoor niet meer van de buitenwereld dan wat mijn zintuigen selecteren om mijn eigen gedrag te verklaren. Die zintuigen en mijn bewustzijn maken van de werkelijkheid een handelbare, vereenvoudigde versie.”
Ongelegen waarnemingen worden geblokkeerd, en wat te pas komt, mag door. Dit soort ontkenning van de werkelijkheid is natuurlijk kunstmest voor fake-news.
Met censuur en dwangmaatregelen tegen media en journalisten gaan Nederlandse en Europese autoriteiten de strijd tegen fake-news nooit winnen. Integendeel, daarmee schieten ze zichzelf in de voet, zoals ze nu al bijna iedere dag doen.
De waarheid zal deze autoriteiten ook niet verder helpen, die hebben ze net zomin als de paus in pacht. Nogmaals: fake-news bestrijden met ‘de waarheid’, is zoiets als redetwisten met doven.
Geef meer filosofie op school. Leer mensen beter na te denken. Dat zal ze minder vatbaar maken voor nepnieuws. Én kritischer over wat ze allemaal wordt voorgeschoteld door die autoriteiten zelf. Dat kan in een echte democratie toch geen kwaad. Of…?
Nog één Franstalige filosoof tot slot, een Zwitser dit keer. Henri-Frédéric Amiel sprak de woorden:
”Le philosophe est l’homme à jeun dans l’ébriété universelle.” (De filosoof is de nuchtere man in een universum van dronkenschap.)
