Ruim 70 jaar vallen Bevrijdingsdag en de verjaardag van Karl Marx samen. Dit jaar, op 5 mei, werd er dan ook volop aandacht besteed aan het denken van de filosoof die het communisme inspireerde. Gezien het verloop van de geschiedenis, en de wreedheden die onder het communisme plaatsvonden, mocht je verwachten dat dit toch op enigszins kritische wijze zou gebeuren.
Niets was echter minder waar. ‘Is het te veel gevraagd om vast te stellen dat Marx tenminste voor een deel gelijk had?’, was de titel van een opiniestuk dat in De Volkskrant verscheen. ‘Karl Marx was geen Marxist’, kopte de NRC. Karl Marx en zijn denken konden op weinig kritiek rekenen. Sterker nog, ze werden aardig witgewassen in toonaangevende Nederlandse media. Dit is iets problematisch.
Karl Marx was de grondlegger van het communisme, een van de twee totalitaire systemen die in de 20e eeuw tot grootschalige dictatuur, massamoord en mensenrechtenschendingen leidden. Marx’ apologeten betogen dat zijn gedachtegoed juist is misbruikt door anderen, en dat hij in de kern op veel punten gelijk had. Dat laatste zou kunnen, vrijwel iedere radicaal heeft wel op een paar punten gelijk. Maar de punten waarop hij ongelijk had overtreffen ruimschoots de punten waarop hij gelijk had. En wie gelooft dat Marx’ denken later door anderen misbruikt is zou te rade mogen gaan bij ‘De Open Samenleving en haar Vijanden’ van Karl Popper en ‘De Goelag Archipel’ van Aleksandr Solzjenitsyn.
In ‘De Open Samenleving en haar Vijanden’ betoogt de Oostenrijks-Britse filosoof overtuigend waarom Marx een vijand was van de open samenleving. Het gedachtegoed van Marx draagt volgens hem al de kiemen van het totalitarisme in zich. Marx’ kritische houding t.o.v. liberale democratie, zijn streven naar een utopische samenleving en het geloof in het einde van de geschiedenis kunnen hier allen toe gerekend worden. Popper bekritiseert Marx vooral op theoretisch vlak.
Solzjenitsyn laat daarentegen zien wat de effecten zijn van Marx’ ideeën in de praktijk. Hij liet zien dat wat er gebeurde in de Goelag Archipel in de Sovjet-Unie geen toeval was, maar iets wat direct ontsproten was aan het denken van Karl Marx. Marx was immers van mening dat de enige manier om een misdadiger in het gareel te krijgen productieve arbeid was. Hiermee betoogde Marx dus vóór dwangarbeid. Voeg daarbij de ruimte interpretatie die de Sovjets van het begrip ‘misdadiger’ hadden en de Goelag Archipel was geboren.
De geschiedenis leert ons dat het einde ervan niet te voorspellen is, en dat diegene die een utopie nastreven vaak eindigen met het stichten van een dystopie. Zo ook Marx en zijn latere volgelingen. Het communisme in zijn algemeenheid, en de Goelag Archipel in het bijzonder, waren geen anomalie, maar een ontwikkeling rechtstreeks ontsproten aan het brein van Karl Marx. In de vorige eeuw zijn er tientallen miljoenen doden gevallen onder het communisme, en vandaag de dag leven er nog miljoenen onder communistische regimes, daar waar het fascisme vrijwel geheel verslagen is. Communisme was en is niet minder totalitair dan fascisme. Dit is iets wat we in Nederland onvoldoende beseffen omdat we nooit onder het communistische juk hebben hoeven leven, in tegenstelling tot veel van onze mede-Europeanen.
Karl Marx en zijn denken eren is dan ook volledig misplaatst, en al helemaal op een dag als Bevrijdingsdag. Want wie vrijheid viert zou Marx niet moeten eren, maar juist moeten beseffen dat vandaag de dag velen nog steeds vechten voor vrijheid terwijl zij leven onder regimes waarvan de ideologische grondslagen voortkomen uit het denken van Karl Marx. Zij, en al die andere slachtoffers van het communisme door het verleden heen, verdienen een meer kritische reflectie op Marx en zijn denken dan wat we de afgelopen tijd in het publieke debat in Nederland hebben mogen waarnemen.
