Onze democratie en rechtsstaat gaan sluipenderwijs achteruit. De jubelverhalen over ‘gaaf land’ en ‘fikse economische groei’ niettegenstaande. Waarschuwingssignalen zijn er genoeg, voor wie ze wil zien. Frequente bedreigingen aan het adres van politici, bestuurders en media. Onrust in Nederlandse steden rond elke verkiezing in Turkije. Gedoe rond het al dan niet verbieden van demonstraties. De winst van lokale partijen bij gemeenteraadsverkiezingen verraad brede afkeer van de ‘middenpartijen’ – Groen Links tot en met VVD – en is een voorbode van verder verlies van stemmen op nationaal niveau. Zodanig dat voor de middenpartijen als geheel de grens van vijftig procent van de stemmen in zicht komt – het ‘Italië scenario’. En juist de middenpartijen zwengelen de achteruitgang verder aan. Als voorbeeld een aantal pijnpunten.
Allereerst het parlement. De Tweede Kamer controleert de regering. Dat is de theorie. Nu de praktijk. Kent u ze, die briljante kamerleden die met hun Cicero-achtige ondervragingen ministers en premier tot wanhoop drijven? Fractiediscipline is kadaverdiscipline. Vrijwel bovenaan de pikorde staat in elke politieke partij, naast de fractieleider, de voorlichter. De rest is stemvee, dat zich geen eigen mening kan permitteren. De braafste kamerleden krijgen na geleverde diensten een baantje bij een bevriende onderneming of publieke instelling, de lastige worden zonder pardon afgevoerd. Een kamerlid dat daadwerkelijk zijn werk deed, Pieter Omtzigt, kreeg van de premier te horen dat hij geen vragen moest stellen over Nederlandse geldstromen naar de Syrische rebellen. Begrijpelijk genoeg zijn nog maar weinig kiezers geïnteresseerd in de toneelstukjes in de Tweede Kamer. De Eerste Kamer is van oudsher een hybride instituut waar controle en lobbypraktijken door elkaar lopen.
De hoeveelheid inspraak die burgers hebben neemt af. Het idee van de representatieve democratie is dat kamerleden de belangen van hun kiezers vertegenwoordigen. Daartoe zijn ze steeds minder in staat omdat steeds meer zaken via de Europese unie tot stand komen. Kennis en kunde daarvan ontbreken in de Tweede Kamer, waar ze de Nederlandse wetgeving vaak al niet begrijpen. Majeure beslissingen komen tot stand via de Europese Raad van regeringsleiders en de invloed daarop van de Tweede Kamer is gering. Het Europese parlement dan? Daar hoeft de Europese Raad niet heen om goedkeuring van de meerderheid van Europarlementariërs te vragen. In Nederland kwam het toch al buitengewoon zwakke contragewicht van het raadgevend referendum bij de eerste onwelgevallige uitslag direct op het lijstje ‘spoedig afvoeren’ te staan.
De media dan? Prachtige pretentieuze documentaires over de New York Times op de NPO immers. The Fourth Estate! Grote woorden over het belang van de onderzoeksjournalistiek in het tijdperk-Trump. In feite zijn de media de afgelopen twee decennia ernstig verzwakt. Het verdienmodel is mager want het publiek verwacht gratis content. De Nederlandse dagbladen zijn in handen van twee Belgische ondernemingen en de éénvormigheid neemt toe. De media doen – al dan niet bewust – mee aan het verdacht maken van kritische stemmen. De NRC beschuldigde de eerder genoemde Pieter Omtzigt van het steunen van een onbetrouwbare getuige over MH17. Het slecht onderbouwde verhaal betekende meteen het einde van Omtzigts woordvoerderschap over zaken die er toe doen. Als de media vooral de oppositie aanvallen hoeft de regering niet wakker te liggen.
Daarbovenop is een trend naar het invoeren van overheidscensuur. Op basis van het imaginaire probleem van nepnieuws, dat een gloednieuw wapen zou zijn van populisten en statelijke actoren. In werkelijkheid bestaat nepnieuws al sinds het begin van de jaartelling en zijn overheden de meest kundige en creatieve producenten ervan. Precies daarom is een vrije pers zonder overheidsbemoeienis essentieel. En over aankomende Europese richtlijnen over ‘desinformatie’ heeft het Nederlandse parlement wederom vrijwel niets te vertellen. Dat de onzalige censuurplannen tot weinig ophef in de media leiden geeft ook te denken over de staat van de vierde macht. Wel roepen dezelfde media vaak dat ‘Democracy dies in darkness’ onder Trump, dan sta je namelijk aan de goede kant. Naast openlijke en schaamteloze censuurpogingen functioneren verborgen toegangsbarrières en de filtering en ‘demonetization’ van nieuws door Google en Facebook uiterst effectief. Het resultaat is – ook in Nederland – een kleffe mediaconsensus.
Dan zijn er de bevoegdheden voor veiligheidsdiensten en politie vanwege de dreiging van het terrorisme. Noodzakelijk tot op zekere hoogte. Maar ook heel verleidelijk om in te zetten tegen andere doelwitten dan terroristen; actievoerders, demonstraties, luizen in de pels. Demonstraties verbieden met een beroep op de openbare veiligheid is al vrij gebruikelijk. Snuffelen in uw online gedrag, locatiegegevens en financieel verkeer? Gebeurt verassend vaak, en echt niet alleen door de AIVD maar ook door stoffig ogende instanties. Die ook nog verassend vaak nauw samen werken met elkaar, met publieke instellingen of met het bedrijfsleven. Burgers krijgen politiebezoek op basis van onschuldige tweets. Niets van dit alles heeft overigens het terrorisme of de voortgaande stroom aan bedreigingen van politici, burgermeesters en publieke figuren doen afnemen.
Politici dan. Die kunnen toch iets veranderen? Dream on. Nederlandse politici hebben de status van lager- en middenkader in een grote internationale onderneming. Hoogste doel is de instructies van bovenaf uitvoeren, zie de ‘nepnieuws’ bestrijding waar geen kiezer om heeft gevraagd. Zitting nemen in het Nederlandse kabinet is een tussenstap, hopend op een kansje bij de veel belangrijkere internationale organisaties als VN, IMF en Europese Commissie. Logisch dat ministers en staatssecretarissen neerkijken op Tweede Kamerleden die vragen stellen en dat ze minachting tentoonspreiden voor de Nederlandse kiezer. Die kunnen hun carrière immers schaden – ‘wie denken die paupers wel niet dat ze zijn?’.
Maar hé, we hebben toch nog de economische groei? Die gaat wel aan erg veel mensen voorbij. Mensen die geen toegang hebben tot de goednieuws shows in de media en ook geen rol spelen in het circuit van overheidsorganen, denktanks en door het bedrijfsleven betaalde economen. Een individu is volstrekt machteloos tegenover de grote economische spelers. Nancy Fraser noemt het de consensus van het progressive neoliberalism. Economische belangen van grote bedrijven en de financiële sector zijn bepalend. Een suikerlaagje van progressieve waarden dient als garnering voor deze bittere pil. Verwijzend naar Gramsci stelt ze vast dat progressive neoliberalism momenteel hegemoniaal is en het maatschappelijke speelveld domineert. De internationale opkomst van ‘populisten’ verraadt echter dat dit progressief neoliberalisme zich in een existentiële crisis bevindt. Het individu – de kampioen van het liberalisme – heeft amper controle op het eigen succes omdat een level playing field volledig ontbreekt – stelt Patrick J. Deneen in het recent verschenen Why Liberalism Failed.
Propaganda en juichverhalen ten spijt zullen kiezers hun onrust blijven uiten. Hoe vaak de middenpartijen en de media hen ook uitschelden voor kleingeestige verliezers die hun problemen aan zichzelf te wijten hebben. Het knibbelen aan de randen van de rechtsstaat en de democratie is een uiting van verlies van controle van de consensuspartijen. Gebrekkige representatie en inspraak, futloze media, contouren van censuur, privacy-inperking en economisch machteloosheid van de meerderheid creëren een vicieuze cirkel. Afbraak leidt tot verdere afbraak. Maar zelfs het verbieden van het Forum voor Democratie en het opsluiten van PVV leider Wilders zou de onrust niet kunnen stoppen. Deze partijen zijn symptomen van het probleem, niet de oorzaak. Vroeger of later komen protestpartijen in het centrum van de macht terecht. Verwacht u overigens niet dat protestpartijen de afbraak van de democratie en de rechtstaat zullen terugdraaien. Kurz in Oostenrijk, Salvini in Italië en Orban in Hongarije maken hier ook geen aanstalte toe immers. Het instrumentarium voor repressie is door de middenpartijen gereedgemaakt en ligt klaar op dag één van de wisseling van de wacht.
