”Macht hebben en er geen gebruik van maken, dat is pas beschaving.”
– Cees Buddingh
‘Macht is een middel om een ander jouw wil op te leggen’, dat zei mijn geschiedenisleraar altijd. Als je het zo bekijkt dan kan macht ook subtiel zijn. De marketing-industrie draait er bijvoorbeeld om jou naar producten te laten verlangen, zodat jij die producten koopt. Beïnvloeding is dus macht. Wie geld heeft, kan zorgen dat er veel reclame wordt gemaakt en heeft dus macht. Wie invloed heeft op anderen, heeft macht. Samenlevingen zijn complexe netwerken van machtsrelaties die lang niet altijd transparant zijn. Bertrand Russell verwoordde het zo:
”Het fundamentele concept in sociale wetenschappen is Macht, in dezelfde betekenis waarin Energie het fundamentele concept in fysica is.”
Wanneer er sprake is van brute onderdrukking, dan is de macht voelbaar. Maar ook in liberale samenlevingen wordt er constant macht uitgeoefend. Zo zijn verkeersborden bevelen op palen die jou de wil van de staat opleggen. Of macht goed of slecht is hangt af van drie factoren: doel, rechtvaardiging en middelen.
Om bij het eerste te beginnen, wat is het doel van de machtsuitoefening? Gaat het puur om het eigenbelang van de machthebber(s) zonder dat rekening wordt gehouden met de belangen van anderen of maakt macht onderdeel uit van een systeem waarin de belanghebbenden gerespecteerd worden? De macht die overheden in open samenlevingen op de bevolking uitoefenen, is te verkiezen boven de macht die gesloten samenlevingen uitoefenen. Vergelijk Zweden met Noord-Korea. In Zweden is het doel van de machtsuitoefening het bevorderen van individueel welzijn, in Noord-Korea wordt de dictatoriale macht gebruikt om de bevolking te onderdrukken en uit te buiten.
Het tweede punt is of macht gerechtvaardigd is. Is het belang van degenen die de machtsuitoefening ondergaan gewaarborgd of niet? Verkeersborden oefenen weliswaar macht uit, maar deze machtsuitoefening is in het belang van alle verkeersdeelnemers. De essentie van een democratie is dat het volk zichzelf regeert en niet door anderen geregeerd wordt. Via verkiezingen worden afgevaardigden gekozen die voor een periode van (bijvoorbeeld) vier jaar macht mogen uitoefenen – binnen de beperkte kaders van de trias politica – en die daarna al dan niet herkozen worden. Zoals Aldous Huxley opmerkte:
”Alle democratieën zijn gebaseerd op de stelling dat macht heel gevaarlijk is en dat het uitermate belangrijk is om een persoon of een kleine groep niet te veel macht te geven voor langere tijd.”
Op de macht die via de reclame wordt uitgeoefend hebben de burgers weinig invloed. Pessimistische cultuurfilosofen menen dan ook dat de mens leeft in een schijnvrijheid, zoals Erich Fromm schrijft:
”hoe meer de mens consumeert, hoe meer hij slaaf wordt van zijn toenemende behoeften en hoe meer hij gemanipuleerd wordt door het industriële systeem.”
De consument wordt geleefd door middels reclame aangeleerde wensen. Reclame beknot de keuzevrijheid van mensen, maar de meeste mensen vinden het helemaal niet erg om dagelijks aan een bombardement van reclame blootgesteld te worden.
Ten derde de manier waarop macht wordt uitgeoefend. De methodes van reclame zijn heel wat subtieler dan, en zeker te verkiezen boven, marteling. Er wordt gesproken over machtsmisbruik als bij machtsuitoefening rechten van individuen worden geschonden.
Macht is een middel om een ander je wil op te leggen. Een voorbeeld hiervan is het carnisme van onze samenleving. Carnisme is een door sociaalpsycholoog Melanie Joy geïntroduceerde term om de impliciete ideologie aan te duiden die mensen hebben tegenover dieren – namelijk dat mensen alles met dieren mogen doen wat ze willen. Dieren mogen voor elk instrumenteel doel gebruikt worden: als huisdier, proefdier, sierdier, fokdier, eetdier, sportdier, schietdier et cetera. Carnisme is de term voor de algemeen geaccepteerde machtsuitoefening van mensen over de andere dieren.
Ik loop de besproken drie aspecten van macht langs ter zake van carnisme. Ten eerste: het gaat puur om het eigenbelang van mensen zonder dat rekening wordt gehouden met de belangen van dieren. Mensen doen met dieren wat ze maar willen. Er worden dagelijks miljoenen dieren gedood. Dat is brute machtsuitoefening. Zo bont maakt zelfs Kim Jong-un in Noord-Korea het niet met zijn onderdanen.
Ten tweede: het is duidelijk dat het eigenbelang van de dieren die de machtsuitoefening ondergaan niet is gewaarborgd. Dieren hebben nauwelijks een stem. Het doel van de Partij voor de Dieren en dierenrechtenorganisaties als BiteBack is om dieren een maatschappelijke en politieke stem te geven – maar dat schiet nog niet zo erg op. Er wordt macht uitgeoefend op de dieren omdat wij mensen die macht kunnen uitoefenen, niet omdat deze macht rationeel gerechtvaardigd kan worden.
Ten derde: de manier waarop macht wordt uitgeoefend. De manier waarop dieren in de intensieve veehouderij behandeld worden, staat gelijk aan marteling en een gegarandeerde slacht. Er is enigszins sprake van aandacht voor dierenwelzijn, maar dat voorkomt niet dat er op grote schaal dierenleed is in de dierindustrie. Dierenleed is endemisch voor de veeteelt. Diervriendelijk vlees bestaat niet.
Machtsmisbruik wordt door degenen die de macht uitoefenen dikwijls niet herkend of erkend. Slavenhouders vonden niet dat slavernij machtsmisbruik was. Machthebbers staan zelden vrijwillig hun macht af. Dat hoeft ook niet altijd, het gaat erom of het gerechtvaardigde macht is en of de macht een goed doel dient. Carnisme is bruut machtsmisbruik. De vraag is: wat brengt mensen ertoe dit grootschalig machtsmisbruik op te geven?
