Volgens velen staan we aan de vooravond van een nieuwe financiële crisis. Na de vorige, in 2008, is de wereldwijd vervlochten financiële sector overeind gehouden. Eerst met miljarden aan overheidsleningen, daarna door jaren van zogenaamde ‘monetaire verruiming’. Centrale banken hebben voor miljarden aan nieuw geld gecreëerd door het in hun eigen computers in te tikken. Ze hebben het aan banken uitgeleend of gebruikt voor aankopen van staatsleningen en aandelen. Uiteraard kwam dit vooral ten goede aan de financiële sector zelf. De oorzaken van de crash van 2008 zijn daarbij nauwelijks weggenomen. De schuldenberg is verveelvoudigd en nu begint het hele systeem weer te kraken. Vraag is niet of er een nieuwe crash komt en of die anders gaat verlopen, maar vooral of bevolkingen en politici anders gaan reageren. Worden we straks wel echt heel boos op de banken? Komen de hooivorken en molotov-cocktails nu wel uit de schuurtjes?
Zo goed gaat het economisch niet. De meeste burgers in Westerse landen zijn de jaren na de crisis niet meer geld gaan uitgeven, omdat hun vrij besteedbaar inkomen niet is gestegen. Ondanks huizentekorten staan nog heel veel kantoren en winkels leeg. De wereldhandel begint af te nemen. Aandelenkoersen stijgen meer dan winsten van bedrijven. Trendzettende investeerders verkopen hun aandelen. Uit veel voorheen opkomende markten (Argentinië, Brazilië, China, Indonesië, Pakistan, Rusland, Turkije) trekken buitenlandse investeerders zich terug. Binnenlandse vermogenden proberen hun geld in het buitenland in veiligheid te brengen. De financiële problemen groeien, terwijl de grootste bank van Europa (Deutsche) nog steeds in zeer slechte staat verkeert. Centrale banken laten de rente langzaam stijgen. Het aantal stakingen en de woede over inkomens- en vermogensverschillen neemt toe. Daarbij is ons financieel stelsel uiterst wankel. Zoals de laatste maanden ook weer is gebleken kunnen aandelen van sommige bedrijven in een enkele dag miljarden minder waard worden (Facebook) en kunnen economieën van middelgrote landen in een week in een recessie raken (Turkije). Niemand zou zich er een illusie over moeten maken dat een crash zoals 2008 – of veel erger – niet weer kan gebeuren.
Na 2008 is veel gepubliceerd over de oorzaken van de crash en wat zou moeten worden gedaan om een nieuwe crash te voorkomen. Wie deze analyses erbij pakt beseft nog eens goed hoe weinig er is veranderd. Ja, de banken zijn kleiner geworden, minder internationaal en in sommige gevallen zijn zakenbanken, retailbanken en verzekeraars uit elkaar gehaald. In veel gevallen was dit echter het gevolg van slecht rendement, niet een bewuste keuze voor een veiliger financieel systeem. Ja, er is een Europees afwikkelingsmechanisme gekomen. Als nu een bank failliet gaat zullen eerst de eigenaren en aandeelhouders moeten bloeden voordat de overheid dat gaat doen of rekeninghouders hun geld kwijt raken. En ja, de kapitaaleisen aan banken zijn een paar procenten opgeschroefd. Een bankrun zullen ze nu echter net zo goed als vóór 2008 niet overleven.
Onze politici hebben welbeschouwd na 2008 weinig gedaan. Of dat voortkwam uit onkunde, onwil of overvloedig gelobby is onduidelijk. Rond 2010, toen de crisisfase zelf wel voorbij was, is een kans gemist om een nieuwe crash te voorkomen. Onze banken zijn niet zo klein gemaakt dat ze nu zonder grote gevolgen kunnen omvallen. Het casinokapitalisme is niet zo aan banden gelegd dat er geen giftige financiële producten meer bestaan. Er zijn geen beperkingen ingevoerd om te voorkomen dat plotselinge kapitaalvluchten hele landen in een recessie kunnen storten. Ook nu nog profiteren handelaren en managers van financiële instellingen wel van de winst, maar draaien zij niet of veel minder op voor verliezen. Een heel groot deel van de transacties van banken staat nog steeds niet in hun boeken, maar vindt ongereguleerd in de ‘schaduw’ van de financiële sector plaats. Geldcreatie vindt nog steeds niet onder controle van parlementen plaats. Centrale banken zijn nog steeds geen overheidsinstellingen, maar eigendom van banken (en echt onrechtvaardig rijke particulieren). Nee, eigenlijk is er weinig fundamenteel veranderd – heel begrijpelijk dat Trump nu aanstalten maakt de Federal Reserve te nationaliseren. Dit zal echter waarschijnlijk te laat komen om een volgende crash te voorkomen. Omdat het systeem niet wezenlijk anders is zal de aanstaande crisis op hoofdlijnen ook hetzelfde verlopen als de vorige. Ergens zal een gat in deze grote luchtbalon ontstaan, dat zal snel groter worden en als het niet heel snel weer met overheidsgeld wordt afgeplakt dan storten we als inzittenden allemaal steeds sneller neer. Waarschijnlijk gaan overheden en dus de belastingbetalers toch weer dokken, zonder dat de beter betaalden bij de banken hun bonussen en een deel van hun überhaupt veel te hoge salarissen van de afgelopen 10 jaar hoeven terug te geven (claw back geheten in jargon). Ook om dit te voorkomen had het afgelopen decennium wet- en regelgeving moeten worden geïntroduceerd.
Het ook een raadsel waarom de volkswoede over de financiële sector sinds 2008 nooit echt uitgebarsten is. Misschien dat iedereen met een hypotheek de schuld bij zichzelf legde en zich daarom koest hield. Misschien dat veel van wat er gebeurde veel mensen boven de pet ging en ze daarom niet echt wisten op wie ze boos moesten zijn. Alle grote politieke partijen hebben decennialang pro-bankenbeleid gevoerd, dus hielden misschien liever hun mond, waardoor de boze bevolking ook niet wist op wie ze moest stemmen om haar woede te uiten. Wat bij de bevolking wellicht ook meespeelde is de angst voor een nog ergere crisis en later de hoop dat politici alsnog hun verantwoordelijkheid zouden nemen: beide redenen voor politieke inactiviteit. Misschien zijn de meeste Nederlanders ook zo onbekend geraakt met actievoeren en ‘stemmen met hun voeten’ – je kan elk moment van de dag ook zelf naar een veel verantwoordelijkere bank overstappen – dat ze ook wat dat betreft geen idee hadden wat te doen. Of zijn we door decennia aan neo-liberale propaganda gaan geloven dat ‘de banken’ met wet- en regelgeving niet kunnen worden getemd?
Wat de (hoofd)verklaring ook moge zijn: als waarschijnlijk dit najaar een nieuwe crash komt zullen meer mensen de juiste conclusies trekken. Ook zullen zij dit veel sneller doen dan na ‘2008’. Zou de volkswoede zich nu wel politiek en fysiek richten tegen hen die ook de afgelopen tien jaar weer van het financiële systeem hebben geprofiteerd? Waarschijnlijk zullen de directeuren van de ABN en de ING niet door een menigte uit hun kantoren worden gesleurd en op de Zuidas gelyncht. Opstootjes bij bankfilialen lijken niet uit te sluiten. Ingeslagen ruiten, brandbommen en andere vernielingen, zoals die het afgelopen decennium plaatsvonden in bijvoorbeeld Griekenland, lijken ook niet onwaarschijnlijk. In Griekenland en andere landen zijn ook gerichte aanvallen op ministers en bankdirecteuren geweest, maar die kunnen redelijk eenvoudig en goed worden beschermd. Waarschijnlijk zullen er vooral veel boze geïnterviewden op het Journaal en in discussieprogramma’s te zien zijn. Waarschijnlijk zal er ook meer gedemonstreerd worden. De SP zal tekeer gaan, maar de PvdA lijkt nog steeds niet in staat de klassenstrijd weer echt aan te gaan. Er zijn weinig redenen te geloven dat de bevolking nu echt heel anders zal reageren; ook wat dat betreft is er de laatste 10 jaar weinig veranderd.
Gevaarlijker is ook op dit terrein de dreiging van populisme. Baudet lijkt te elitair om deze volkswoede te kunnen voelen en vertolken, maar Geert Wilders zou er een gat in kunnen zien om in het belang van ‘Henk en Ingrid’ ook op dit anti-elitaire thema te gaan hameren. Dat moet niet moeilijk zijn. ‘Henk en Ingrid’ gaan na een crash een nog groter deel van hun pensioen zien verdampen. Ze zullen misschien de waarde van ‘hun’ huis zien halveren. Prijzen en belastingen gaan verder omhoog, terwijl salarissen zakken of hetzelfde blijven. Misschien verliest één van beide zijn/haar baan. In dat geval zullen ze pas goed de broekriem moeten aantrekken, vakantieplannen schrappen, het ziekenhuis mijden en verder studeren van hun kinderen vergeten. Een nieuwe, echte crisis kan gemakkelijk weer tien jaar economische recessie veroorzaken – en ook nog wel langer. Als Wilders en de SP elkaar, net als hun evenknieën in Italië (de Lega en de Vijf Sterren), voor de volgende verkiezingen kunnen vinden, dan wordt het politiek en maatschappelijk in Nederland heel spannend. De nieuwe crash zou best wel eens ruim op tijd voor de volgende verkiezingen kunnen komen.
