Als independent researcher voor Open Government Partnership (OGP) heb ik sinds 2015 drie onderzoeken uitgevoerd naar hoe de Nederlandse overheid zijn eigen OGP-doelen naleeft. Dat bleek in de context van een methode is gericht op ‘weten is meten’, conform de OGP-waarde ‘accountability’, ingewikkeld. De meeste doelen waren dermate vaag dat niemand kon controleren of ze wel waren gehaald. Verslaglegging en verantwoording over de vraag: “Wat heeft het gekost, en wat heeft het opgeleverd?”, ontbreken soms volledig. Ook bleek dat de gestelde doelen halverwege de rit werden ingeruild voor nieuwe initiatieven. Dit alles duidt erop dat beleidsvoorbereiding en -uitvoering op het gebied van open overheid niet strak wordt aangestuurd. Doel van open overheid is meer informeren en meer actief betrekken van de burger. Of dat is gelukt, valt niet te meten. ‘Vaag’ is de indruk die na vier jaar onderzoek achterblijft.
Het eerste Actieplan Open Overheid 2013-2014 bevatte achttien ambitieuze doelen. Uit het eerste rapport bleek dat een groot deel van de uitvoering onduidelijk en niet te onderzoeken was. In oktober 2015 rapporteerde OGP dat aan het eind van de rit een aantal doelen was behaald, zoals de online wetgevingskalender. Ook werd de rijksbegroting op voor burgers duidelijke manier in beeld gebracht. De meeste andere doelen bleken niet te onderzoeken of niet behaald.
In deze periode ontstond een coalitie van maatschappelijke organisaties, die vond dat er niet goed werd geluisterd naar wat burgers wilden met open overheid. Hun prioriteiten en die van burgers kwamen amper terug in het tweede Actieplan 2016-2017, dat grotendeels nieuwe doelen bevat, waarvan een aantal lokale. Open overheid op lokaal niveau is erg belangrijk, maar vanuit het rijk niet te verplichten. Daardoor bleven naleving en rapportage achter. De volgens OGP verplichte consultatie van maatschappelijke organisaties is gedurende de looptijd niet gehouden. De aanbevelingen uit het eerste rapport van OGP werden niet overgenomen.
Uit het tussentijdse rapport over 2016 bleek dat ook in het tweede plan de controleerbaarheid van de uitvoering een groot probleem was. Ook werkten niet alle medewerkers van het ministerie mee aan het onderzoek. Het project Prettig Contact met de Overheid had het opleveren van een handboek in september 2017 opgevoerd, maar dat is er anno 2019 nog steeds niet. OGP was niet welkom op de bijeenkomst waar dit handboek gepresenteerd zou worden. Op het gebied van open data is veel inspanning gericht, hoewel de Algemene Rekenkamer concludeerde dat veel open data al bestonden, en dus alleen zijn samengebracht. Een dergelijk groot project valt ook niet in twee jaar af te ronden.
Een ander project, Route to PA, was een Europees project dat werd getrokken door een Italiaanse partij. Er is een aantal pilots in Nederland gedaan, maar deze pilots waren niet de Nederlandse doelen. Of en in hoeverre de doelen, bestaande uit drie online tools en een folder, door een Nederlandse partij, tot stand zijn gekomen, bleek niet te controleren. Hetzelfde gold voor een organisatiebreed trainingstraject bij het ministerie van I&M, De ambtenaar in de energieke samenleving. In 2017-2018 heeft OGP vastgesteld dat er mogelijk van alles is gedaan, maar dat daarover, ook bij navraag, geen informatie was.
Twee projecten deden het goed, open spending detaildata en open raadsinformatie, beide van de Open State Foundation. In het actieplan is duidelijk beschreven wat de uitvoerders zouden gaan doen en daar hebben zij zich aan gehouden. De eindresultaten waren nog niet helemaal afgerond, maar goed op weg. Een ander actiepunt bleek niet zozeer uit actie te bestaan, maar uit het Leer- en Expertisecentrum Open Overheid, het LEOO. Dit centrum verricht onvermoeibaar allerlei werkzaamheden op het gebied van open overheid. Vanwege de geringe omvang van het centrum, is dat zonder meer een prima inspanning te noemen.
De verantwoordelijke afdeling van het ministerie van BZK zelf heeft gedurende de looptijd van het actieplan niet goed meegewerkt aan het onderzoek. Verzoeken om op conceptrapporten te reageren, zodat eventuele feitelijke onjuistheden konden worden hersteld, leverden niets op. Ook bleek dat een aantal uitvoerders zelf niet goed wist wat er in het actieplan stond, zodat zij een verkeerd beeld hadden van de doelen die gerapporteerd moesten worden. Om deze reden is het niet gelukt om tijdig te rapporteren over de afronding van dit tweede rapport.
Inmiddels zijn we toe aan het derde actieplan, dat Nederland in juli 2018 gereed had moeten hebben. Op de website staat echter alleen een samenvattende vouwfolder 2018, waar de minister of het parlement zich nog niet over hebben uitgelaten. Sinds maart 2019 staat er op de site van OGP een Engelstalig plan, met daarin de doelen en concrete ‘mijlpalen’. Een aantal actiepunten is zeker interessant, zoals Open Wob, andermaal een project van de Open State Foundation. Doel is om alle Wobresultaten op een website te publiceren.
Ook het derde rapport ontbeert op veel punten controleerbaarheid, specificiteit en meetbaarheid. Want hoe meet je wanneer “Vijf tot tien gemeentes hebben tenminste drie participatietrajecten die open source tools gebruiken?” niet, gedeeltelijk, aanzienlijk, of volledig voltooid zijn? En wat betekent: “BZK gaat de concrete behoefte bij lokale politieke partijen en gemeentes peilen en de resultaten in kaart brengen”, in het actiepunt “Transparantie financiering decentrale politieke partijen”, dat tot doel heeft deze transparantie te vergroten? Het is de vraag of een behoeftepeiling het doel dichterbij brengt. Ook is deze actie niet specifiek genoeg volgens OGP. Want hoe gaan ze die peiling doen? Bij hoe veel partijen en gemeentes? En wat is in kaart brengen? Is dat een rapport, dat ergens gepubliceerd gaat worden? Wat gaat er met de resultaten gebeuren, bijvoorbeeld als er geen behoefte bij de lokale politieke partijen bestaat?
Kortom: hoewel de diverse uitvoerders van de actieplannen met veel enthousiasme en ijver werken aan open overheid, lijken zij zich niet te realiseren dat vaagheid en niet-doordachte plannen enerzijds en ‘accountability‘ anderzijds zich niet goed tot elkaar verhouden. Hoe de middelen waarmee de projecten vanaf 2013 zijn gefinancierd zijn besteed, of de projecten zijn afgerond en wie daar concreet wat aan heeft gehad, is in veel gevallen niet te achterhalen.
Lees ook: Nederlands Actieplan Open Overheid is een gemiste kans
