Tijdens de Tweede Wereldoorlog dienden moslims van de Balkan en de Kaukasus in de Wehrmacht en de SS. Perry Pierik publiceerde hierover onlangs zijn boek ‘Neu Turkestan’ aan het front. Islamitische soldaten uit de Kaukasus en de Balkan in dienst van de Waffen-SS. Daarin geeft hij een gedetailleerd beeld van de islamitische bijdrage aan de Wehrmacht en de SS.
Het was vooral Heinrich Himmler, het hoofd van de SS, die vanaf 1943 grootse plannen had met islamitische strijders. Bij Hitler stuitten deze plannen vooral op scepsis. Moslim-soldaten kwamen bij de Duitsers in beeld als krijgsgevangen soldaten uit het Rode Leger die voor de Wehrmacht gerekruteerd konden worden. De Duitsers maakten daartoe gebruik van de gespannen verhouding tussen het Sovjetregime en de islamitische Azerbeidzjanen, Turkmenen en Tataren. Het was dus niet zo dat er direct geappelleerd werd aan islamitisch antisemitisme.
Net als andere westerse mogendheden dat in de 20e eeuw zouden doen – denk aan de Westerse steun aan de Afghaanse moedjahedien die tegen de Russen vochten – werd de islam gemobiliseerd uit politiek en militair opportunisme. Dezelfde werkwijze werd overigens ook gevolgd ten aanzien van de overwegend christelijke Armeniërs en de Kozakken. Ook in de Eerste Wereldoorlog was er een alliantie tussen de islam en Duitsland. Turkije was een belangrijke bondgenoot van Duitsland en in 1915 werd in Berlijn een moskee gebouwd op kosten van het ministerie van Defensie. Voor de Krim-Tataren, die erg onder het regime van Stalin hadden te lijden, kwam de Duitse bezetting als een bevrijding. Zo’n 20.000 van hen namen dienst in de Wehrmacht.
Het rekruteren van soldaten uit de Kaukasus stond natuurlijk op gespannen voet met de racistische ideologie van de nazi’s. Dit bracht de hoogleraar en Wehrmacht-officier Oberländer dan ook tot vrij vergaande kritiek op de nazistische rassenleer, waar hij blijkbaar ook mee weg kwam. Hij drong aan op een minder rigide rassentheorie om de volken van de Kaukasus te kunnen integreren in het Duitse Rijk. In de loop van 1943 probeerde Himmler zijn SS te versterken met islamitische soldaten. Dit zorgde voor spanningen met de Wehrmacht, omdat de SS die soldaten van de Wehrmacht probeerde over te nemen.
De SS legde wel nadrukkelijk het verband met islamitisch antisemitisme. Amin El Hoesseini, de grootmoefti van Jeruzalem, bezocht Auschwitz en stimuleerde het rekruteren van Bosnische moslims voor de SS–divisie Handschar. Binnen de SS werd de islamitische religie ook veel breder uitgemeten dan bij de Wehrmacht. Zo werd er een imamopleiding gestart en waren er legerimams actief in de SS. Dit is opvallend, omdat, anders dan bij de Wehrmacht, er bij de SS geen legerpredikanten (Kriegspfarrer) of aalmoezeniers werkten. Ook wijst Pierik op een factuur voor vijftig Duitse Koran-vertalingen bestemd voor SS-officieren. Ook binnen de SS zorgde de aanwezigheid van islamitische soldaten voor de nodige spanningen. De Kirgies Mamed Sulejmanov schopte het zelfs tot de rang van Obersturmführer (1e luitenant). Dat een Duitse soldaat in de SS ondergeschikt kon zijn aan moslim en niet-Ariër, ging velen te ver.
Ook binnen de SS was het niet zo dat het antisemitisme op de voorgrond stond. Er zijn wel gevallen bekend van islamitische eenheden die achter het front werden ingezet tegen Joodse burgers (op de Krim) en in 1944 gaan veel Turkmenen en andere islamitische soldaten deel uitmaken van het beruchte SS-commando Dirlewanger, dat talloze wreedheden beging. Maar de Handschar-divisie werd voornamelijk ingezet in Joegoslavië tegen de partizanen van Tito. Ook hier kon de islamitische identiteit van de soldaten niet zomaar worden geëxploiteerd. In Kroatië was het katholieke regime van Pavelic de belangrijkste partner van de Duitsers en die had de nodige reserves bij het bewapenen van moslims. Er moesten zodoende tal van compromissen worden gesloten. De door Himmler zo fel begeerde Handschar-divisie bleek een mix te zijn van “Volksdeutschen, katholieke Kroaten en islamitische Bosniërs, in Duits uniform met Kroatisch wapenschild en een SS-salaris”, schrijft Pierik niet zonder ironie.
Naast het mobiliseren van de moslims van de Kaukasus en Bosnische moslims, was er nog een kleiner initiatief van de SS om ook in Albanië soldaten te rekruteren. Dit leidde tot de eenheid Skanderbeg, maar dit project is nooit bijzonder succesvol geweest. Pierik geeft geen exacte cijfers van islamitische soldaten in Duitse krijgsdienst, maar alleen al bij de Kaukasische moslims gaat het om tienduizenden. De ambitie van Himmler om tot een zuiver islamitisch SS korps te komen is nooit gerealiseerd.
Pierik concludeert dat het inschakelen van de islam als ideologische bondgenoot van nazi-Duitsland bij Himmler en een beperkt aantal officieren erg leefde. Maar het blijft een onduidelijk in hoeverre dat aansloeg bij de islamitische manschappen. Ze waren over het algemeen redelijk trouw aan hun Duitse bondgenoten, maar dat had meer te maken met hun afkeer van het communisme dan met sympathie voor het nazisme.
