Johanna II, de koningin van Navarra, vergreep zich regelmatig aan de jonge studenten van de universiteit van Parijs. Totdat de jongens haar verveelden en zij hen met gebonden handen in de Seine liet gooien. Zo gaat de legende die na haar vroege dood de ronde deed. Ook wil het verhaal dat Johannes Buridanus, de rector van de Parijse universiteit, op onderzoek ging naar zijn verdwenen leerlingen, maar eveneens in de val liep van deze bekoorlijke vorstin. Na een even zondige als hartstochtelijke liefdesaffaire besloot de koningin zich na drie dagen van de filosoof te ontdoen. Buridanus besefte welk lot hem te wachten stond, maar wist zijn leven te redden. Hij vroeg de vorstin om slechts één van zijn handen te binden, maar de andere hand vrij te laten, zodat hij in het moment van zijn dood voor haar een kruisteken kon maken. In de nacht dat hij in de Seine werd gegooid redden zijn studenten hem, wachtend in een roeibootje.
Wij geloven graag dat we in vrijheid redelijke keuzes kunnen maken, maar dat is helaas niet het geval. Vaak is ons handelen helemaal niet het gevolg van bewuste keuzes, maar doen we dingen omdat anderen het doen, of omdat we er financieel voordeel bij hebben. Gedrag kan ook voortkomen uit psychische behoeften, of het gevolg zijn van onze natuurlijke driften. Maar hoeveel redenen er ook zijn voor ons slechte gedrag, we houden ieder mens tóch voor zijn daden verantwoordelijk. Als we dat niet zouden doen zou het niet mogelijk zijn om als mensen samen te leven. De vraag naar onze vrijheid hield ook Buridanus bezig. Het antwoord van deze eeuwenoude filosoof is eigenlijk best actueel. Hij stelt dat oordelen over ons gedrag vooral afhankelijk zijn van de omstandigheden. Een relativerende manier van denken, die voor ons moderne mensen logisch klinkt, maar in zijn eigen tijd heel veel wantrouwen wekte.
Of de legende van Johanna en Johannes echt wáár is, daarover durf ik hier geen uitspraak te doen. Het verhaal laat wél zien dat Buridanus in de veertiende eeuw een beroemdheid was. Hij werd geboren in het uiterste zuiden van de Lage Landen. In 1328 werd Johannes rector en daarmee hoofd van de Parijse universiteit, waar hij de moraalfilosofie doceerde van Aristoteles. Die leert de mensen om zich niet over te geven aan extremen en in elke omstandigheid ‘het juiste midden’ te houden. Buridanus hield zich ook bezig met allerlei praktische problemen, zoals de voor kooplieden relevante vraag of in een christelijk land geld lenen en rente vragen zijn toegestaan. Volgens de kerkleer was geld verdienen met geld niet christelijk, omdat je daarmee zélf geen arbeid toevoegde. Buridanus stelt ook hier dat mensen altijd de ‘juiste maat’ moeten houden en dat bankiers geen misbruik mogen maken van hun bevoorrechte positie.
Zoveel relativisme in het denken over de markt en de moraal, dat klinkt ons nu vertrouwd in de oren, maar stuitte destijds op veel bezwaren. Ook het idee dat mensen in elke omstandigheid een redelijke keuze kunnen maken werd al snel een onderwerp van spot. Zoals in de beroemde parabel van ‘de ezel van Buridanus’, die tussen twee precies gelijke schelven hooi werd gezet, maar toch de hongerdood is gestorven. Omdat hij in gelijke omstandigheden geen redelijke keuze zou kunnen maken. Als je vertrouwt op de rede kan het slecht met je aflopen, zo lijken zijn tegenstanders te willen zeggen. Theologen in deze tijd hadden weinig met de filosofie van Buridanus, vooral zijn ideeën over de redelijke mens en de vrije keuze wekten weerzin. Zijn ideeën sloten echter wél aan bij de behoeften van de groeiende groep kooplieden, die door de groei van de steden, de handel en de vrije markt in de late middeleeuwen snel aan invloed won.
Als ik in de Europese geschiedenis de eerste moderne filosoof zou moeten aanwijzen, dan zou ik kiezen voor Buridanus. Juist omdat deze denker uitgaat van een modern mensbeeld, het idee dat de mens een redelijk wezen is, dat in vrijheid keuzes kan maken. Dit is ook een idee waarop onze moderne samenlevingen zijn gebouwd, van de vrije markteconomie tot de rechtsstaat en de parlementaire democratie. Vooral liberalen geloven in keuzevrijheid en menen dat al die individuele keuzes leiden tot het grootste gemeenschappelijke goed voor ons allemaal. Het probleem is dat rationele en vrije mensen in werkelijkheid helemaal niet bestaan. Geen consument heeft volledige kennis van de markt en geen burgers kiest alleen om rationele redenen voor een bepaalde politicus. Maar in tegenstelling tot de ‘ezel van Buridanus’ lukt het ons altijd om een rechtvaardiging te vinden voor irrationele keuzes en immoreel gedrag.
Met Johanna, die zo haar zinnen had gezet op Johannes, liep het goed af. Nadat de filosoof op listige wijze aan de dood was ontsnapt zou de Koningin van Navarra spijt hebben betuigd en ook flink wat geld hebben geschonken aan de universiteit van Parijs, een instituut dat in eerste helft van de veertiende eeuw tot grote bloei zou komen. Tot Europa werd getroffen door de Zwarte Dood, de grote pestepidemie die een derde van de Europese bevolking het leven zou kosten. Buridanus is vermoedelijk rond 1358 gestorven toen Parijs zwaar door de pest werd getroffen. Zijn filosofie bleef daarna voortleven en beïnvloedde ook het denken in de Lage Landen, waar zich enkele decennia later een beweging van morele vernieuwing zou ontwikkelen. Deel 5 gaat over deze beweging, die begon in Deventer, maar ook van grote invloed zou zijn in Rome. Toen daar in 1522 een Nederlandse paus de strijd aanbond tegen het morele verval.
Ronald van Raak schreef eerder over een ketterse filosofie in Stavoren en over de strijd voor de academische vrijheid.
