Wij zijn in staat tot de grootste destructie maar ook tot het grootste altruïsme. Onze tragiek is dat we die mogelijkheden allebei in ons hebben.
– Ton Lemaire
***
Welkom op deze grandioze en genadeloze finissage! Een finissage is een feestelijke afsluiting van een tentoonstelling. Het woord is het antoniem van vernissage. Ik leerde het kennen toen ik gevraagd werd om op een finissage van een kunsttentoonstelling in het Groningse Onstwedde over de toekomst van het landschap te spreken naar aanleiding van mijn essay ‘Het schuldige landschap’. Het was ondanks mijn ongenadig pessimistische voordracht een feestelijke afsluiting en een eind rijden.
In de wereld om ons heen, althans in het welvarende deel, is een groots en grandioos slotfeest gaande. Het is moeilijk voor te stellen dat het einde zo dichtbij is. En toch is het zo. We maken een ongekende ecologische crisis mee en de door mensen veroorzaakte catastrofale klimaatverandering is maar één aspect is daarvan. Ik studeerde al twintig jaar op de duurzaamheidsproblematiek toen ik op een nacht badend in het zweet wakker werd en besefte: ‘Het is echt zo! Er is een ongekende ecologische crisis!’ Lange tijd beschouwde ik de milieuproblematiek als een abstract fenomeen. Het is alsof je bent geboren in een paradijselijk vakantieoord en weet dat je op een dag uit dat oord zal worden verbannen naar een hel vol dood en verderf. Maar omdat je niet precies weet wanneer en omdat het al een poos goed gaat, ben je geneigd de tijdelijkheid van het paradijs te verdringen.
Mijn desperaat pessimisme is gebaseerd op de wetenschappelijke diagnose van de draagkracht van systeem aarde, de toenemende impact die de mens daarop heeft en milieumaatregelen die geen zoden aan de dijk zetten. ‘Ontgoochelend is vooral de vaststelling dat inzichten die zich met heldere evidentie opdringen, toch zo moeilijk tot algemene aanvaarding aanleiding geven,’ aldus filosoof Etienne Vermeersch. Dat er klimaatsceptici en überoptimisten zijn irriteert en frustreert mij mateloos. Ik doe een poging om hen met rationele argumenten te overtuigen wetende dat zoiets nutteloos is. Zolang de klimaatsceptici hun stem blijven verheffen leidt dat tot vertraging van de mogelijke overgang naar duurzame samenlevingen. Zolang de ecomodernistische optimisten de soesa bagatelliseren en de loftrompet steken over de technologische oplossingen blijven we op de afgrond afstevenen.
Finissage geeft uiting aan wat de Duitse satirische schrijver Jean Paul Richter (1763-1825) aanduidde als Weltschmerz: ‘het gevoel van diepe droefheid en als pijnlijk ervaren melancholie ten gevolge van verdriet, ontstaan door de onvolmaaktheid van de wereld.’ Deze Weltschmerz doet mij dubbel pijn, want zelfs sommige vrienden zijn een obstakel voor oplossingen. Dit boek is de verwerking van de deceptie van de idee dat rationeel nadenken tot consensus leidt.
Ondanks het zwaard van Damocles dat boven ons hoofd hangt geniet ik elke dag van het leven. Of althans, de meeste dagen. Ik ben blij dat ik leef. Ik ben blij dat ik nu leef en ik ben blij dat ik hier leef. Nederland is een vreedzame en hoogtechnologische welvaartssamenleving. Ik kan geen betere tijd en plaats bedenken dan nu en hier. Ik heb het goed en ik heb niets te klagen. Mijn leven is een winnend lot en ik ben domweg gelukkig. Nederland is een plek waar alle loterijwinnaars zijn samengebracht. Daarom valt het niet op dat we allemaal gewonnen hebben. De een nog meer dan de ander. Ik gun iedereen een leven in dezelfde omstandigheden als ik. Het voelt daarom onwerkelijk om tegelijkertijd aan de rand van de afgrond te staan. En niet alleen sta ik daar, maar de hele mensheid staat aan de rand van de afgrond aan de vooravond van de ecologische ineenstorting. Ik weet dat jij, lezer, nu denkt dat het zo’n vaart niet zal lopen. Dat hoop ik ook. Ik hoop van ganser harte – maar tegen beter weten in – dat ik het mis heb.
Een finissage is slotfeest, maar een feest. Het feestelijke van het boek zit hem erin dat ik gelukkig ben, van het leven geniet en daarover schrijf. Ik ben een cultuuroptimist die geniet van de breed toegankelijke cultuur om mij heen, van de musea, theaters, bioscopen, steden, architectuur, tijdschriften, documentaires, muziek, YouTube-video’s, lezingen, colleges, boekhandels en boeken. Ik stem in met essayist en uitgever Leo de Haes die niets moet hebben van het cultuurpessimisme à la George Steiner die zich beklaagt over het verval van de Europese cultuur vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw:
“Onze maatschappij van de overvloed is er inderdaad ook een van culturele overvloed, want het gaat in de culturele sector veeleer goed dan slecht.”
Een van mijn studenten, Julia Fritzsche, schrijft in een reflectierapport:
“Bildung shows me that humans can, besides destroying the planet, produce admirable and wonderful culture. This continues to motivate me to fight for a future of humanity living in harmony with nature.”
Cultuurpessimisme voert hoogtij met de alt-right beweging en in Nederland waar een reactionair zich opwerpt als cultuurchristelijke heiland om de westerse beschaving te redden. Ook dit boek is echter een feestelijke verslag van cultuuroptimisme, maar tegelijkertijd een requiem. Deze schurende tegenstrijdigheid in mijn gedachten en emoties is voer voor psychologen – als we tenminste nog niet ten onder gegaan zijn. Mijn doel is het verminderen en beter nog voorkomen van onnodig leed, het bevorderen van geluk en het behoud van een leefbare planeet. Ik streef een palliatieve filosofie na waarbij het vermijden en bestrijden van pijn centraal staan. Je kunt je terecht afvragen of deze essays een efficiënte manier zijn om dat voor elkaar te krijgen. Eerlijk gezegd, ik denk het niet. Dit boek is gedoemd te mislukken, net zoals de mensheid gedoemd is om zichzelf te gronde te richten. Ik hoop dan maar dat het op zijn minst lees- en denkplezier verschaft. Ik ga er in mijn naïeve Verlichtingsoptimisme van uit dat lezers die nog geen veganist zijn dat aan het eind wel zullen zijn. En ik weet heus dat dat niet zo zal zijn.
Dit boek bestaat uit een bonte verzameling van epaterende teksten die ik de afgelopen jaren schreef. Ik heb de teksten grondig herzien, zowel taalkundig als inhoudelijk en heb er een overkoepelende structuur in aangebracht. Finissage is daardoor een op zichzelf staand vervolg op Beter weten. Filosofie van het ecohumanisme (2016). Er zijn optimistische en pessimistische stukken. Er is licht vertier en loodzware zwartgalligheid.
‘If a book is well written, I always find it too short’, aldus Jane Austen. Finissage is inderdaad een kloek boekwerk geworden. Net als de Bijbel, de Harry Potter-serie en Het Bureau van Voskuil. Daarmee vergeleken valt de omvang nog wel mee. Toch schrikt een dik boek lezers mogelijk af – dat is reden dat Finissage wordt uitgegeven in twee delen. In een tijd van ontlezing is een dik boek anathema, zeker in het genre populaire filosofie. ‘Lezen,’ zo schrijft essayist Cyrille Offermans, ‘behalve in strikt instrumentele zin, is een achterhaalde bezigheid.’ Maar zoals essayist Susan Sontag schreef: ‘Ik wil de lezer vrijwaren van verveling, en tegelijkertijd morele kwesties aan de orde stellen.’ Zoals mensen series op Netflix kijken en het jammer vinden dat de serie is afgelopen, zo hoop ik met deze pil de lees- en denkhunkering van lezers te stillen.
Finissage is een denkomnibus van protreptische literatuur bestaande uit moraliserende sermoenen en diatriben. Oftewel: vurig vermanende moraalridderij. Met dit werk wil ik de lezer mee op reis nemen op een filosofische verkenningstocht vanuit het perspectief van de slachtoffers. Het is een reisgids naar literatuur, cultuur, filosofie en naar politieke en morele kwesties. Je kunt je reis zelf samenstellen door te gaan bladerlezen over de onderwerpen die je nieuwsgierig maken of je kunt de uitgestippelde route volgen. Lees wat je aanspreekt.
Mensen trekken de wereld in op zoek naar zichzelf. Finissage biedt dezelfde mogelijkheid als reizen en kan daardoor een life changing experience zijn. En dat voor een fractie van de prijs van een vliegticket naar de andere kant van de wereld. Het is een collage van teksten waarmee je zelf op verkenningstocht kunt gaan. Je kunt een veilige, rustige tocht maken langs de feestelijke teksten of kiezen voor een loodzware survivaltocht langs de slameur en ellende die de mens veroorzaakt heeft. Het tweeluik Finissage is voor een groot deel een literair-filosofische collage. Je kunt het zien als gebrek aan eigen inbreng of je kunt het zien als moderne versie van Das Passagen-Werk van cultuurfilosoof Walter Benjamin dat voor een groot deel uit citaten bestaat, of als een literaire navolging van collages in de schilderkunst als van Georges Braque of de fotocollages van Japan door David Hockney.
Ik gebruik besprekingen van boeken, documentaires en voorstellingen als springplank voor reflectie. Met deze essays probeer ik grip te krijgen op mijn leven en het leven. De essays zijn academische essays, dat wil zeggen dat ik mij baseer op de huidige wetenschappelijke consensus, gebruikmaak van kritisch denken, streef naar heldere taal, een duidelijke boodschap en het vermijden van ambiguïteit. Echter, zoals Karl Popper ooit opmerkte:
“Always remember that it is impossible to speak in such a way that you cannot be misunderstood: there will always be some who misunderstand you.“
Ik probeer zo expliciet mogelijk te zijn zodat critici precies kunnen aanwijzen waar een eventuele denkfout zit. Zo stel ik mij bloot aan popperiaanse weerlegging.
Paul Scheffer schrijft in zijn omvangrijke essay Het land van aankomst (2007) over de stijl van zijn studie: ‘[Het essay] is een genre waarin wetenschap, journalistiek en literatuur een verbinding aangaan.’ Hij put uit wetenschappelijk onderzoek, journalistieke reportages, romans en zijn persoonlijke ervaringen met het publieke debat. Het essay is zowel een methode waarbij een generalistische en multidisciplinaire benadering wordt omhelst als een schrijfstijl die afwijkt van het wetenschappelijke paper, journalistiek of romans. Het essay gaat persoonlijke reflectie niet uit de weg, er is veel aandacht voor de schrijfstijl (bellettrie), het blijft binnen de randen van de rede en put uit wetenschappelijk onderzoek en waar verder maar relevante kennis of inzichten te vinden zijn. Filosoof Tanny Dobbelaar schrijft ‘Essayisten zijn vrijbuiters, ze zijn niemand ook maar een zier verplicht.’
‘Het essay is traditioneel gezien het meest vrije genre in de literatuur […]’, schrijven Nina Polak en Joost de Vries in de inleiding van de in 2018 verschenen bloemlezing De wereld in jezelf van Nederlandstalige literaire essays gepubliceerd in de eenentwintigste eeuw. De samenstellers merken op dat er een opvallende lacune is in de contemporaine Nederlandstalige essayistiek:
‘Het onderwerp dat het nadrukkelijkst ontbreekt – het kwalijkst, kun je zeggen – is klimaatverandering. Nederland ligt voor een groot deel onder zeeniveau, de poolkappen smelten, afgelopen oktober was het 25 graden, de Elfstedentocht ligt in het verleden als een fossiel in het gesteente en alsnog kom je op een enkele uitzondering na zelden een literaire schrijver tegen die klimaatverandering tot zijn onderwerp maakt. Iets wat over tien jaar vermoedelijk heel anders zal zijn.’
Finissage is een ‘bijbels’ boek met teksten over heel verschillende onderwerpen. Misschien kan Finissage functioneren als een ersatz Bijbel of ersatz Koran. Geïnteresseerden kunnen een levensviering beginnen met een lezing uit de schrift en een preek gebaseerd op een passage uit Finissage. Dit idee is niet nieuw. Het is in detail uitgewerkt door filosoof A.C. Grayling in The Good Book. A Humanist Bible (2011) dat dezelfde structuur heeft als de Bijbel maar dan met humanistische, humoristische en wetenschappelijke inhoud. Volgens Finissage kan het leven uitbundig gevierd worden, maar dan wel binnen groen liberale kaders en tegen de achtergrond van een naderende ecologische ineenstorting. Paul de Wispelaere bekijkt de wereldproblematiek vanuit een optimistisch literair perspectief, zonder ‘milieucriminaliteit geen Bill McKibben’ en diens literair ecologisch appèl The end of nature:
‘Onze geest heeft de slijpsteen van allerlei ellende broodnodig, want anders verzinkt hij in verduffing en eigenwaan. Als de rotzooi uit de wereld wordt opgeruimd, vervalt de bestaansreden van de kritiek en met haar de diepste zin van de moderne democratische gemeenschap, die op een reusachtige vuilnisbelt leeft. Zonder onvrede, ergernis, tekort, banaliteit, stank, ondergang en dood ook geen literatuur of andere kunst.’
Dat is een tamelijk cynisch perspectief op literatuur en kunst. Het lijkt op de wrange visie op het theodicee-probleem: er is kwaad in de wereld zodat het goede zich kan manifesteren. Klinkt als: er is brand zodat brandweerlieden wat te doen hebben. Zo heeft Auschwitz geleid tot de roman Is dit een mens? van Primo Levi. Die roman had er nooit moeten zijn. Finissage is een boek dat nooit geschreven had hoeven worden.
***
De essays in Finissage zijn niet puur functioneel – zoals mijn manifest Groen liberalisme dat wel is. Hoewel de inhoud van de essays dikwijls bestaat uit een staalhard moralisme, biedt het literaire bouwwerk hopelijk ook enig vertier.
Finissage is een tweeluik over twee tegengestelde aspecten van het leven op de rand van de ecologische crisis: het feest en de ondergang. Het aantal essays is zo groot dat het niet in één boekwerk past. Dit eerste deel bevat hoofdstukken over filosofie, ecocrisis, veganisme en atheïsme. Deel twee gaat verder met essays over liberale weerbaarheid, onderwijs, vrijdenken, theater en reizen, afgesloten met brieven, preken en een gedicht.
In deel één van dit eerste deel van Finissage verken ik wat filosofie is, wat zij kan zijn en wat zij zou moeten zijn. Filosofie vat ik op als een zichzelf definiërende discipline met scholen die elkaar de tent uitvechten. Ik sta in de Angelsaksische traditie waarin ernaar wordt gestreefd met nauwkeurige begrippen en logische argumentaties problemen te verhelderen en daarmee borduur ik voort op het project van de Verlichting. Mijn filosofische werkwijze is al mijn kaarten – inclusief mijn persoonlijke motivatie, doelen en tekortkomingen – open en bloot op tafel te leggen. Vandaar dit voorwoord. Ik streef naar waarheid en rechtvaardigheid. Ik denk, werk en schrijf daarbij vanuit het perspectief van slachtoffers. Ik wil de wereld voor die slachtoffers beter maken. Dat is mijn levensproject. Filosofie is een hulpmiddel om daaraan te werken. Ik heb geen hoge dunk van een groot deel van de filosofie, maar ik hoop de lezer op weg te helpen naar het zinnige gedeelte ervan dat ons helpt om een beter leven te leiden en om te werken aan een betere wereld. Dit hoofdstuk is een warming up voor de ellende en de gevaren die ons te wachten staan. In sommige essays toon ik het falen van de filosofie, in andere laat ik zien wat filosofie kan bijdragen aan meer en aan betere kennis van de wereld, geef ik inzicht in wat het is om als mens in de wereld te staan en hoe we kunnen streven naar een betere wereld met minder leed en meer geluk.
Deel twee van het eerste deel van Finissage, over de ecocrisis, is het belangrijkste. Ik vind het vreemd dat veel mensen niet geraakt worden door de ecocrisis. Mensen lezen over milieuproblemen zoals ze bij de dokter een tijdschrift doorbladeren: het doet ze helemaal niets. Ik vind het frustrerend. Maar wat kan ik eraan doen?
Hoewel ik er in De vrolijke veganist al uitvoerig over heb geschreven, blijf ik in deel drie hameren op de noodzaak van veganisme. Zolang er slachtoffers zijn voel ik de morele noodzaak om voor hen op te komen en blijf ik erover schrijven en er aandacht voor vragen. De slachtoffers schieten er niets mee op wanneer ik er genoeg van zou hebben om mijn verhaal te vertellen. Dit missionair deel is bedoeld om lezers die geen veganist zijn alsnog ervan te overtuigen veganist te worden.
In deel vier, over atheïsme, vervolg pleit ik voor een wereld zonder religie, omdat religie één van de grootste obstakels is op weg naar een wereld waarin individuen zich vrij kunnen ontwikkelen. De achterlijkheid van religie steekt telkens weer de kop op. Religie veroorzaakt een hoop onnodig leed in de wereld. Bovendien heeft waarheid waarde op zichzelf en daarom dient onwaarheid voortdurend bestreden te worden.
Finissage is een boek boordevol controversiële opinies. De meningen en beweringen zijn die van mij en niet noodzakelijkerwijs die van degenen die mij bij het schrijven geholpen hebben, noch die van de uitgever. Denk er zelf over na.
Lieve lezer, ik wens je een fijne finissage! Après nous le déluge.
Namasté
