Mijn oudere broer was toegerust met een onwrikbare waarheidsliefde, een mooie doch voor een feestredenaar minder gunstige eigenschap, want de harde feiten zijn zelden geschikt om de gezellige stemming er in te houden.
– Simon Carmiggelt
De naakte waarheid wordt vaak verhuld of vervormd. Er zijn dan ook belangen gemoeid met het niet onder ogen willen zien van die naakte waarheid. Er zijn tegenwoordig zelfs complete trollenfabrieken die nepnieuws de wereld in helpen en promoten. De waarheid is hier geheel ondergeschikt aan geld en geld op zijn beurt aan macht. De naakte waarheid wordt gevreesd, zo vond ik althans op internet in een citaat van Dipak Chakraborty: The bare truth is always feared. In de taal worden eufemismen gebruikt om de naakte waarheid omfloerst weer te geven. In het sociale verkeer wordt het onfatsoenlijk gevonden om de naakte waarheid of jouw mening onverhuld en ongezouten te uiten. Oprechtheid is in theorie een deugd maar in de praktijk een garantie voor eenzaamheid. Het aanvaarden van de naakte waarheid van het bestaan, gewoon zoals het is, is voor vele mensen zo moeilijk of zo onwenselijk dat ze hun toevlucht zoeken tot de wensgedachten van de religie. Religie is het aankleden van de naakte feiten van het bestaan, maar op zo’n manier dat het niets meer met de waarheid te maken heeft.
Ik gebruik het begrip naaktheid in dit hoofdstuk in figuurlijke zin. Zoals ik pleit voor een meer ongebonden omgang met bloot en dat je je niet hoeft te schamen voor je naakte lichaam, zo pleit ik ook voor het streven naar de naakte waarheid. Een heleboel van de argumenten tegen bloot zoals die door religie te berde gebracht zijn, worden ook ingebracht tegen de naakte waarheid: religie vertroebelt en verduistert onze blik op de waarheid. Het doet mij denken aan wat schrijver en humanist pur sang, Simon Carmiggelt (1913-1987) schrijft over zijn moeder in Mijn moeder had gelijk (1969) waarin hij een hommage aan zijn moeder en haar levenshouding brengt: ‘een realistische, van de feiten uitgaande levensstijl’. Niets meer en niets minder is dat wat epistemologisch naturisme behelst: een realistische, van de feiten uitgaande levensstijl.
In de filosofie bestaat een hardnekkige neiging om argumentaties met lege of onnodig moeilijke woorden aan te kleden. Ik blik met afschuw terug op de tijd dat ik me tijdens de studie filosofie door de verplichte literatuur van het meurende moeras van de wijsbegeerte moest worstelen. In de continentale en postmoderne stroming is het lezen van teksten een zware bevalling. Het lijkt ook wel of dergelijke duistere en saaie teksten van lieden als Derrida, Baudrillard, Irigaray, Lacan, Deleuze, Foucault, Badiou en Zizek louter verhullen dat het gaat om gebakken lucht. Deze teksten leken uitsluitend bedoeld om te verduisteren en te verhullen. Het waren teksten als cryptogrammen zonder oplossing. Maar er kon wel hermeneutisch, dialectisch en deconstructiverend aan gesabbeld worden. Toen ik de naakte filosofie van de verlichtingstraditie ontdekte was dat een bevrijding: ik las teksten die ik woord voor woord, zin voor zin, alinea voor alinea en argument voor argument kon begrijpen. Ik begreep niet waarom niet iedereen zich ontdeed van de loden last van zoveel ondoorgrondelijke filosofie en koos voor de naakte filosofie. Waarom blijven mensen Heidegger bestuderen als je je tijd ook kan besteden aan het lezen van Singer? Een belangrijk verschil is dat je bij Heideggers teksten jezelf kan ophemelen tot een esoterisch niveau van intellectuele wijsgeer die ver boven het klootjesvolk verheven is, terwijl je bij Singers werk geen hermeneutische interpretatie nodig hebt: er staat helder wat er staat en iedereen die het lezen kan, kan het begrijpen. Maar bij Singer moet je aan de slag als je zijn gedachtegang hebt begrepen. Singer lezen is daardoor niet vrijblijvend; Heidegger wel. Bij Singer gaat het om de naakte waarheid; bij Heidegger om de versluiering.
Het is van levensbelang om als individu en als samenleving te streven naar waarheid. Wanneer het streven naar waarheid ondergeschikt gemaakt wordt aan machtswellust van autoritaire leiders of dictators, kunnen politieke maatregelen genomen worden die losgezongen zijn van de beste beschikbare kennis zoals de wetenschap die aandraagt. Maar niet alleen is angst voor waarheid een probleem voor autoritaire leiders, ook democratische politici hebben de neiging hun kop in het zand te steken voor de waarheid van de ophanden zijnde ecologische ineenstorting waar milieuwetenschappers al decennia voor waarschuwen. Het korte-termijn eigenbelang wint het van het lange-termijn belang.
Een fundamentele vraag is wat er in het onderwijs geleerd wordt. Wordt kinderen epistemologisch naturisme bijgebracht, dat wil zeggen een streven naar de naakte waarheid, ook als die waarheid onwelvoeglijk kan blijkt te zijn, of blijft de naakte waarheid bedekt door een waas van irrationele troep, zoals bij een religieuze invalshoek? In onderwijs wordt dikwijls de waarheid slechts voor een deel getoond. Ook in het wetenschappelijk onderwijs blijkt het mogelijk om heel helder een deel van de waarheid te bezien, maar niet het grote geheel. Deelrationaliteit is geen waarheidsnaturisme. Een waarheidsnaturist zoekt altijd en overal naar de waarheid en streeft ernaar om die op de best beschikbare wijze te benaderen. Een waarheidsnaturist spreekt altijd ongegeneerd de naakte waarheid.
Culturele, religieuze en politieke taboes bemoeilijken waarheidsvinding. De ontwikkeling van de seksuologie – het wetenschappelijk onderzoeken van alle aspecten van seksualiteit, zowel medisch, psychologisch, antropologisch, sociologisch, cultureel, historisch en moreel – is lange tijd bemoeilijkt door strenge religieuze taboes. Pas sinds de seksuele revolutie in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw is de seksualiteit ontdaan van taboes. De naakte waarheid van de mens als een in essentie seksueel wezen werd eindelijk onder ogen gezien. Het is echter nog de vraag of de seksuele aard van de mens volledig onder ogen wordt gezien en serieus wordt genomen.
Ook de medische wetenschap werd bemoeilijkt omdat het opensnijden van lichamen dikwijls vaak verboden was. En het publiceren van openhartige boeken over anatomie en seksualiteit was onderhevig aan censuur die voortkwam uit irrationele religieuze taboes. De naakte waarheid onder ogen zien is een bevrijding. Een waarheidsnaturist heeft de moed om de waarheid te erkennen. Kants motto van de verlichting, sapere aude (durf te weten), is een appèl op deze moed. Waarheidsnaturisme gaat over rationalisme en de onttovering van het wereldbeeld. Een waarheidsnaturist wil altijd uitsluitend de naakte waarheid – behalve in de kunsten, daar mag de waarheid vrijelijk worden aangekleed, want in kunst en cultuur staat waarheidsvinding immers niet centraal. Maar in wetenschap en filosofie wordt gestreefd naar waarheid en zijn daarom in essentie waarheidsnaturistisch.
In een open samenleving waar vrijheid van meningsuiting bestaat, streven de media naar de naakte waarheid en corrigeren de verschillende media elkaar door onderzoeksjournalistiek (idealiter natuurlijk). Filosoof Jürgen Habermas (1929) heeft erop gewezen dat waarheidsvinding een infrastructuur vereist die dat mogelijk maakt: bibliotheken (zonder censuur), autonome kranten en opiniebladen, discussiefora, scholen, onafhankelijke universiteiten, wetenschappelijke instituten en boekhandels, en dat mensen vaardigheden hebben om van deze instituten gebruik te maken. Habermas’ ideaal van machtsvrije communicatie (hij spreekt van communicatief handelen) is voorwaarde voor epistemologisch naturisme. Door communicatief handelen kan de naakte waarheid ontdekt worden.
Het niet onder ogen willen zien van de waarheid door weg te kijken, die te ontlopen, de kop in het zand te steken, door gewoon alles te ontkennen, is wat we elke dag kunnen volgen in de media, ook door politici. Veel mensen lopen weg voor de dreiging van de ecologische crisis en willen helemaal niet weten hoe het er in de bio-industrie aan toe gaat. Als samenleving zijn we er bedreven in de naakte waarheid op veel gebieden succesvol aan het zicht te onttrekken. We kleden de waarheid aan met wat we willen laten zien. Reclame en marketing zijn een maskerade van de waarheid. Kijk hoe er geadverteerd wordt voor dierlijke producten: een lachend varken dat varkensvlees aanprijst of een vrolijke kip die kipfilet promoot. Met de waarheid heeft dit niets te maken.
Waarheidsnaturisme is het streven om de naakte waarheid onder ogen te zien. Dat leidt tot een onttoverd wereldbeeld. Het betoverde wereldbeeld was de aankleding van de naakte waarheid. De naakte waarheid kan alleen worden gezien wanneer er mogelijkheden zijn om de waarheid te vinden. De vrijheid van meningsuiting zonder censuur is een noodzakelijke voorwaarde voor waarheidsvinding. Helaas is het echter nog geen voldoende voorwaarde. Door de vrijheid van meningsuiting wordt er heel wat desinformatie, leugens, ruis en rotzooi de wereld in geholpen. Zoveel zelfs dat het moeilijk is om door de bomen het bos te zien. Daar is kunde voor nodig. Die kunde komt een mens niet vanzelf aanwaaien en het heeft geen directe relatie met intelligentie. Die kunde veronderstelt kritisch denken. Critical thinking in het Engels, maar dat is meer dan een letterlijke vertaling, het verwijst naar een didactisch vakgebied waar verschillende domeinen bij elkaar komen: formele en vooral informele logica zoals kennis van drogredenen, argumentatietheorie, retorica, taalfilosofie, taal, psychologie en vooral de praktische toepassing van dit alles.
Oprechtheid is een deugd die past bij waarheidsnaturisme. Evenals een sterke afkeuring van liegen en van versluiering door retorische trucs als eufemismen en ironie. Een waarheidsnaturist spreekt de waarheid (tenminste, dat is het streven) op een zo duidelijk mogelijke wijze en liegt nooit.
Net zoals we ambivalent zijn over naaktheid, zo zijn we ook ambivalent over liegen. We leren kinderen dat ze niet mogen liegen, maar leren kinderen ook dat liegen soms best wordt gewaardeerd. Als je opa en oma een cadeau hebben gekocht dan moet je laten blijken dat je het mooi vindt ook al vind je het lelijk. Als je dan niet de waarheid spreekt, vinden je ouders dat niet leuk. Volwassen worden betekent het leren aankleden van de waarheid, dat wil zeggen dikwijls niet de waarheid zeggen of zelfs niet zien. Een waarheidsnaturist is net zo’n social outcast als iemand die zich naakt in het publieke domein vertoont. Maar gek genoeg zijn we niet zo expliciet in onze afkeer van waarheidsnaturisme als van naakt in het publieke domein. We maken onszelf wijs dat we waarheid belangrijk vinden en ook dat ieder van ons de waarheid net wat beter weet dan al die andere sukkels, maar als iemand eens de sluier oplicht – zoals de afschuwelijke beelden uit de slachterij in Tielt (België) – dan willen we dat de misstanden zo snel mogelijk weer bedekken. Denk ook aan hoe de klokkenluider Chelsea E. Manning (1987) uit het Amerikaanse leger de naakte waarheid over het brute optreden van de Amerikanen in Irak naar buiten bracht.
Bullshitting, dat is de term die Harry Frankfurt (1929) in zijn befaamde essay On Bullshit (1986) toepaste op een afwijzing van het najagen van waarheid. Een bullshitter is iemand die zegt wat voor hem op dat moment het beste uitkomt, geheel los van of hij werkelijk meent dat het de waarheid is. Een bullshitter maakt zich dan ook geen zorgen over consistentie, het ene moment beweert hij dit, het volgende moment het tegenovergestelde. Voor een waarheidsnaturist is dit een gruwel.
De naakte waarheid heeft het moeilijk. Hoewel internet de mogelijkheden tot het verspreiden van kennis enorm heeft vergroot blijkt het zich ook te lenen voor het verspreiden van desinformatie. De termen die worden gebruikt maken het debat troebel. Neem de term nepnieuws (fake news). Nu is er op internet veel nepnieuws te vinden, maar waarschijnlijk de bekendste toepassing van de term is door Donald Trump die keer op keer de gevestigde media beschuldigt van fake news – vaak zo flagrant strijdig met de feiten dat het ongelofelijk is dat mensen dit blijven pikken.
Er zijn veel verhullende en verwarrende termen in omloop. Neem de term junk science. Die wordt gebezigd door rechts-conservatieven om klimaat- en milieuwetenschap mee weg te zetten als onwetenschappelijk. De kritiek op junk science is echter zelf junk science. Nog een voorbeeld, de term alternatieve geneeskunde lijkt te verwijzen naar een geneeskunde die een alternatief is voor de (westerse) wetenschappelijke geneeskunde. Maar de term alternatieve geneeskunde is misleidend. Er is maar één geneeskunde, namelijk geneeskunde waarin bewezen is onder wetenschappelijke voorwaarden van dubbel blinde experimenten dat een behandeling werkt. Als een behandeling bewezen werkt, is het geneeskunde. De claims van alternatieve geneeskunde zijn niet bewezen – althans niet onder wetenschappelijke condities – en zijn zodoende helemaal geen geneeskunde. De term alternatieve geneeskunde is een bewust gekozen misleidende term. Ook het woord scepticus kan worden misbruikt. Neem klimaatsceptici. Klimaatsceptici zijn mensen die sceptisch zijn over de wetenschappelijke consensus over klimaatverandering, maar die daarover niet in de peer reviewed wetenschappelijke tijdschriften publiceren. Zelf zullen zij betogen dat zij daar per definitie uit worden geweerd (dit is een notoire immunisatiestrategie). Wetenschap is georganiseerde scepsis. Scepsis tegenover deze scepsis is irrationeel. Het is niet zo dat wetenschap onfeilbaar is, maar wetenschap is wel de beste methode om tot de kennis te komen die wij hebben. Wetenschap is zelfcorrigerend. Wanneer je met empirisch bewijs komt dat een bepaalde wetenschappelijke stelling niet deugt, kun je daarover publiceren in een wetenschappelijk tijdschrift, waar anonieme reviewers jouw bewijs kritisch bekijken en controleren of het klopt. Als jouw artikel wordt gepubliceerd en het de wetenschappelijke consensus bekritiseert zullen andere wetenschappers je volgen en kijken of ze ook empirisch bewijs kunnen vinden of juist een alternatieve hypothese.
Door alcohol of drugs te gebruiken wordt het moeilijker de waarheid te zien. Met behulp van alcohol kunnen mensen, zoals Kant het noemde, gesellige Ungeselligkeit aan. Mensen kunnen zich feestelijkheden zonder alcohol (of drugs) maar moeilijk voorstellen. Is de naakte waarheid dan dat het eigenlijk helemaal niet zo gezellig is, maar dat de gezelligheid uit de fles komt? De combinatie van feesten en alcohol maakt dat mensen losser worden. Dat losser worden kan meerdere kanten uitgaan. Door gebruik van roesmiddelen kunnen mensen eerlijker worden en ongezouten hun mening geven, maar ze kunnen ook makkelijker hun ogen sluiten voor rationeel goede beslissingen. Er wordt heel wat stoms, doms en erger gedaan door het gebruiken van drank of drugs. Scepticus, goochelaar en boeienkoning James Randi ((1928) is een geheelonthouder omdat hij de naakte waarheid zo helder mogelijk onder ogen wil zien:
I want to be, if I can, as sure of the world – the real world – around me as is possible. Now, you can only attain that to a certain degree, but I want the greatest degree of control. I’ve never involved myself in narcotics of any kind, I don’t smoke, and I don’t drink because that can easily just fuzz the edges of my rationality – fuzz the edges of my reasoning powers – and I want to be as aware as I possibly can. That means giving up a lot of fantasies that might be comforting in some ways, but I’m willing to give that up in order to live in an actually real world, or as close as I can get to it.
Het onder ogen zien van de waarheid en het streven naar waarheid vereisen niet alleen moed (sapere aude), maar ook vaardigheden en een maatschappelijke context waarin het mogelijk is om aan waarheidsvinding te doen. Vrijdenkers hebben moed en omhelzen in theorie de naakte waarheid. Zo zijn vrijdenkers kritisch over religieuze, paranormale en pseudowetenschappelijke claims. Veel vrijdenkers gaan echter niet all the way. De naakte waarheid over de bio-industrie en de ecologische crisis wil er nog niet echt in. Ook niet bij aanverwante sceptici en humanisten, die in theorie waarheidsnaturisten zijn. We maken onszelf wijs dat we streven naar waarheid, maar we omhelzen dikwijls slechts dat deel dat ons goed uitkomt en noemen dat de gehele waarheid. En die anderen zijn lutsers.
