De afspraak voor de tweede prik staat gepland. Bij de eerste beste sniffel – die als watersporter eerder regel dan uitzondering zijn – gaan vergaderingen via Zoom. Elke extra klacht (of vlucht) is reden genoeg voor een retourtje teststraat. Mondkapje op. Kortom: braaf burgervrouwtje represent. Er zijn momenten dat die regels als een tang op een varken slaan. Zoals op de pont in de buitenlucht maar hey: de BOA doet ook gewoon zijn werk, dus het heeft weinig zin die eens even goed de waarheid te zeggen over hoe BELACHELIJK!!1! het is. Een tijdelijke maatregel die irritatie opwekt tijdens twee minuten pont-oversteek is niet een heuvel om op te sterven, zeg maar.
Dit heeft sommigen er niet van weerhouden om een andere overweging te maken en met veel misbaar het niet opvolgen van de tijdelijke mondkapjesverplichting in de supermarkt omdoopten tot hun persoonlijke Grebbenberg. Even zo typerend was de Nederlandse neiging om – in een land waar de vaccinatiebereidheid op 90% ligt – pinnig passief-agressief een ‘statement’ te maken met een vaccinatie-selfie. Minstens zo voorspelbaar waren de ‘vaccinazi’-gillers met overslaande moederhartjes die uitgebreid aan bod kwamen in wappie-safari’s van inspiratieloze enerzijds-anderzijds reportages.
Het was een heerlijke bonte boel, een publieke discussie that you love to hate. Precies wat je wat je verwacht in een vrije samenleving. De vrijheid van meningsuiting is er niet om dingen waar iedereen het mee eens is gezegd te laten worden, maar juist voor uitspraken die mensen als beledigend of kwetsend ervaren. Het zijn namelijk de meningen en uitspraken die niemand of maar weinig mensen willen horen, die bescherming behoeven.
Hetzelfde ballonnetje gaat op voor nog zo’n liberaal principe: zelfbeschikkingsrecht. Dat recht is er niet om mensen te laten kiezen voor wat de meesten graag willen (namelijk die 90% die zich toch al wil laten vaccineren), maar om die 10% die nog twijfelt of uit een bepaalde levensovertuiging daar vanaf ziet de ruimte te geven. Na 1,5 jaar lockdowns lijkt die ruimte op: zowel Frankrijk en Griekenland hebben besloten om mensen zonder vaccinatie- of negatief testbewijs de toegang te ontzeggen tot verschillende diensten. Duitsland gaat zover door te stellen dat er ‘zonder vaccinatie, geen vrijheid’ is.
Grondrechten overboord gooien voor vrijheid is als fucking for virginity. Volgens de liberale filosoof John Locke heeft ‘every man (…) a Property in his own Person’ en wordt iedereen als vrij persoon geboren. Deze gedachte staat aan de basis van de moderne liberale constitutionele democratie, en aan het idee van burgerschap. Het idee dat jij alleen eigenaar van – en dus verantwoordelijk bent voor – je lichaam, je gedachten en handelingen is een natuurlijk recht. Niemand is eigenaar van jou en jouw lichaam en (even zo belangrijk) jouw acties.
Dit principe is de enige mogelijkheid waardoor mensen zelfvoorzienend kunnen zijn en – los van de grillen van een overheid – zelf hun eigen leven naar believen kunnen invullen. Natuurlijk komt ook dit met een prijs. Laten we eerlijk zijn: zelfbeschikking is a bitch. Het betekent namelijk dat domme mensen de vrijheid krijgen om domme dingen te doen. Een andere liberale filosoof, John Stuart Mill, stelde hier via het schadebeginsel grenzen aan. Je mag jezelf kapotmaken, zolang je anderen niet fysiek meeneemt in het uitoefenen van je vrijheden. Dus erg leuk, maar door jezelf niet te vaccineren, maak je de groep minder immuun en heb je dus effect op andermans gezondheid.
Klinkt heel logisch, maar dit argument is een mondkapje op de liberale pont in de buitenlucht. Je kunt immers niet het ene liberale principe gebruiken om alle andere (die op dat moment toevallig even in de weg zitten) mee uit te wissen. Je kunt het schadebeginsel niet gebruiken als argument voor paternalisme en tegen het beroep op meerdere grondrechten, net zo min als het democratisch is om in de Tweede Kamer de democratie weg te stemmen ter faveure van het regime-Baudet I.
Voor de liefhebber: diezelfde Stuart Mill zette een gedachte-experiment uit. Is het liberaal om jezelf willens en wetens, uit volledige vrije keuze te verkopen als slaaf? Het antwoord is ‘nee’. Reden: er is geen weg meer terug. Je hebt geen vrijheid meer om je te bedenken. Dito wanneer je de democratie wegstemt of grondrechten opzij schuift: door het weghalen van de fundamenten ontneem je de manoeuvreer-vrijheid van voortschrijdend inzicht. Eenmaal weggegeven, is vrijwel opgegeven. Of iemand moet nu met een rits voorbeelden komen van een overheid die zeggenschap vrijwillig en uit eigen beweging weer terug heeft gegeven.
Het is ook een ziekte van deze tijd om het schadebeginsel tot in den treure op te rekken. Want laten we het naast de keuze voor vaccinatie of mondkapjes het ook eens even hebben over jouw sportschoolbezoek. Dat gaat niet best, hè? En trouwens, waarom met jouw inkomen zowel een hond als een pak shag? Dat kost ons allemaal geld hè? Zo gaat mijn verzekeringspremie ook omhoog. Jouw gedrag kost de samenleving geld. Jouw gedrag brengt ons mogelijk in gevaar. Als iedereen zich nou eens ging gedragen zoals de seculiere, hoogopgeleide, Randstedelijke beleidsambtenaren en hogere burgerij, het type mens dat de regels maakt voor mensen zoals zijzelf, het type mens dat weet wat goed voor hen is, dan zag de wereld er toch een stukje vrolijker uit. Welkom in de wereld van my way or the highway-solidariteit.
Omdat zelfs de intens-met-mezelf-getroffen-bourgeoisie inziet dat het lastig is om grondrechten zoals vrijheid van meningsuiting en zelfbeschikkingsrecht per direct het raam uit te kieperen, is er een nieuw modewoordje in zwang: ‘nudgen’. Gewoon. Met zachte hand mensen ‘weg begeleiden’ bij het zich beroepen op hun grondrechten. Dus geen vaccinatie of testbewijs? Nou, dan ontzeggen we je toch gewoon alle toegang tot de samenleving? Kijken hoe lang je het dan volhoudt, grappenmaker. Mejjuh ‘zelfbeschikking’.
Het probleem bij deze correctief optredende kaste van regelmakers is dat zij zelf in de gedragswetenschappelijke val trappen die zij voor de ongehoorzame burgurrrjs op denken te zetten. Overheden en beleidsmedewerkers kijken namelijk vooral naar het voorkomen van negatieve scenario’s, zeker in crisistijd. Ze zijn zelfs bereid om positieve neveneffecten van een beetje risico op te geven voor (de schijn van) zekerheid. Denk maar eens aan alle 9/11 maatregelen waar we tot op de dag van vandaag nog mee worden geconfronteerd. Met de vrijheden die overheden zich veroorloofden, met reeds twintig jaar durende ‘tijdelijke’ maatregelen. Allemaal uit naam van Onze Veiligheid, het Wegnemen van Angst en de Schijn van Controle. Amen.
Net zoals terreur zullen we grote beleidsvraagstukken zoals pandemieën, oorlogen en klimaatverandering nooit ‘onder controle’ kunnen krijgen. Hooguit managen. Het idee dat het wel iets is dat wij onder de duim kunnen krijgen, en hiervoor burgers gijzelen in het idee dat ze ‘vrij’ zijn mits ze precies doen wat hen wordt opgedragen, is een dure fata morgana. Want opvallend vaak worden de bijwerkingen van het voorgeschreven veiligheidsmedicijn door politici en overheden vergeten. Want wat zijn de de maatschappelijke kosten in termen van leefbaarheid, vrijheid en ontplooiing wanneer een overheid zich gedraagt als een verstikkende bemoeial die zogenaamd voor je eigen bestwil meeleest op je telefoon, je computer en je vraagt om je wangslijm voor je ergens naar buiten gaat?
Wat zijn de kosten voor de maatschappij wanneer de relatie tussen burger en overheid gebaseerd is op wederzijds wantrouwen, maar die bovenal voor haar politieke overleving afhankelijk is van wantrouwen tussen burgers onderling? Een samenleving waarin de overheid ook een beetje achterover kan leunen omdat we elkaar uit dikke-ikkerij en de vrees tekort gedaan te worden de tent uit handhaven: want door jouw gedrag kan ik niet…, etcetera.
Een weerbare en vrije samenleving verstopt de angst voor het onbekende en onbestemde niet in decikomma’s van schijn-zekere spreadsheets, en gooit zeker niet kritiekloos grondrechten overboord als een minderheid niet dreigt te doen ‘wat nodig is’. Het wegredeneren van grondrechten met betweterig paternalisme dient vooral de bestuurders die zich gesterkt zien in de wens van de meerderheid. Zonder grondrechten bestaat die meerderheid uit twee wolven die samen met een lam mogen bepalen wat er op het menu staat.
