De wereld wordt overspoeld met rampen, variërend van pandemieën, aardbevingen, overstromingen, hittegolven, energietekorten, enzovoorts. De klimaatverandering is wellicht onafwendbaar zodat we het ergste mogen vrezen voor het behoud van leven op de planeet Aarde. De vergelijking met de Zondvloed ligt voor de hand, zodat het interessant kan zijn wat joodse bijbelexegeten hierover te zeggen hebben.
De Zondvloed komt in veel mythen in meerdere van elkaar onafhankelijke beschavingen voor. Specifiek voor het verhaal van de Zondvloed in de bijbel is volgens de exegeten de ethische dimensie: de Zondvloed heeft een morele oorzaak. De mensen hebben door hun gedrag het zelf veroorzaakt. De analogie met onze tijd ligt voor de hand. We hoeven er geen God bij te halen. De mens heeft de klimaatverandering voor een groot gedeelte zelf veroorzaakt. Er is echter ook een positieve kant aan het verhaal van de Zondvloed: de mens is zijn eigen Verlosser. Noach heeft de ark gebouwd en daarmee zijn gezin en alle diersoorten gered. Volgens de joodse geleerden heeft Noach de techniek (dit is het bouwen van de Ark) gebruikt om de totale vernietiging van leven op aarde te voorkomen.
De techniek kan ook op immorele wijze toegepast worden. Dit laatste zien we in het verhaal van de Toren van Babel. De in het judaïsme zeer invloedrijke middeleeuwse talmoedgeleerde Rasji (1040-1105) schreef dat als een mens van de toren viel niemand een krimp gaf. Als een steen naar beneden viel was er algemene rouw. De analogie met onze tijd: er zijn fabrieken die de gezondheid van de mensen in een wijde omgeving aantasten. Hier heeft de techniek voorrang op de mens. Hetzelfde geldt voor de gehele industrie die continu gifgassen loost in de atmosfeer en afvalstoffen in de oceanen. Vrijwel niemand geeft een krimp bij de rampzalige gevolgen hiervan voor menselijk en dierlijk leven.
Maar de aandeelhouders zouden moord en brand schreeuwen als de fabrieken stil vallen. Als ik vanuit mijn appartement in de verte de rook zie boven het havengebied die vooral ’s nachts wordt geloosd, dan komt de gedachte in mij op wie in godsnaam het aandurft al dat gif te pompen in de atmosfeer die we allen inademen. We zijn met z’n allen krankzinnig geworden want we beseffen niet wat de mens aanricht in de natuur.
In verband met dit laatste bieden de bijbelexegeten een inzichtgevende interpretatie bij de vergelijking tussen Babel en de Ark: de mens is heerser van de natuur, maar niet de bezitter. Een goede heerser draagt zorg voor de natuur. Een bezitter gebruikt en misbruikt de natuur. In de Bijbel heeft God aan de mens gevraagd meester te zijn over de natuur, maar niet om er de bezitter van te zijn. We zijn, met andere woorden, geen bezitter van bijvoorbeeld de olierijkdommen, de ertsen, de landbouwgrond, de visrijke zeeën, de fauna en de flora, maar we moeten het goed beheren.
In Babel deed men met de natuur wat de mens goed leek, waarbij de mens dacht absoluut meester te zijn, zelfs over andere mensen die werden uitgebuit. Dit is geen kritiek op de techniek als zodanig. Het gaat om het juiste en verantwoordelijk gebruik van de techniek.
Ik baseer mij niet zomaar willekeurig op bijbelse verhalen. Het gaat hier om wijsheid van duizenden jaren oud die een beter fundament vormt voor ons moreel gedrag dan het moderne nihilisme. In onze tijd wordt te veel gerelativeerd zodat de moraal geen vaste grond heeft en de mensen zelf bepalen wat goed is, meestal vanuit hun eigenbelang. Dit is de oorzaak van de Apocalyps die we zelf aan het veroorzaken zijn. De boosheid van de 18-jarige Greta Thunberg, die door velen wordt bespot, getuigt van een wijsheid die verloren is gegaan.
Als voorbeeld van een uit de hand gelopen gebruik van de techniek, waarbij ik niet schroom het immoreel te noemen, noem ik de steeds grotere windmolenparken op zee en in onze landschappen. Zij staan symbool voor de destructie die de mensen aanrichten. De oplossing voor het energietekort is nochtans simpel. Een wijze mens zou direct denken aan stopzetten van energieverbruik voor overtollige productie. Het gasverbruik in kassen om bloemen en groenten te kweken zou al heel wat besparing opleveren. Ik schat dat 90 procent van wat de industrie produceert niet noodzakelijk is. Talloze andere voorbeelden zijn met wat wijsheid makkelijk te vinden.
Ik beperk mij tot nog één. De vervuiling door het autoverkeer en het vrachtvervoer is gigantisch. Ook hier is wellicht 90 procent van onze verplaatsingen en het transport niet noodzakelijk. We kunnen ons in de mate van het mogelijke beperken tot de aankoop van lokaal geproduceerde producten. Er liggen in de supermarkten producten die van heinde en verre worden aangesleept, bijvoorbeeld koekjes uit Italië, terwijl die koekjes evengoed bij de bakker om de hoek gemaakt kunnen worden. Indien de bevolking wijs genoeg zou zijn om deze maatregelen in acht te nemen, kunnen alle windmolens per direct worden afgebroken en komen er nooit tekorten aan gas en olie.
Ik hoop met deze voorstellen aangetoond te hebben dat de Bijbel ons veel heeft te leren. Het probleem is dat weinigen zich zullen laten overtuigen.
