Ooit had ik een vriendje dat psychiater-in-opleiding was. Hij kon boeiend vertellen over wat hij allemaal aantrof in de psychiatrische praktijk. Maar vooral bleef mij zijn constatering bij dat die praktijk slechts beperkt zicht bood op de toestand in de echte wereld. Plat gezegd: de meeste idioten zitten niet in de wachtkamer van de arts-psychiater of in de kliniek, maar gewoon thuis of op kantoor, op de scholen en de universiteiten, in de directiekamers en boardrooms, op de ministeries en in het parlement.
Sindsdien zie ik ze overal, met dank aan mijn vriend, al heb ik ook geleerd als leek voorzichtig te zijn met een oordeel over iemands psychische gesteldheid. Het is heel makkelijk iemand ‘narcist’ of ‘borderliner’ te noemen, maar het slaat meestal nergens op.
Een veel in het dagelijkse leven voorkomende stoornis is liegen. Niet de leugentjes die nodig zijn om sociaal te overleven (‘wat zit je haar goed’), maar het pathologische, seriële liegen voor eigen materieel of immaterieel gewin. Het liegen dat de omgeving in problemen kan brengen en het vertrouwen ondermijnt dat essentieel is om in een samenleving iets voor elkaar te krijgen. Deze psychische stoornis kan de leek wèl met gezag diagnostiseren en genezen, door het verschil tussen waar en onwaar bloot te leggen en aan de kaak te stellen. En niet te accepteren dat de pathologische leugenaar ermee weg komt.
Dit gebeurt te weinig en de tolerantie voor de leugen is te groot. Daardoor kunnen leugenaars lang hun gang gaan en tot in de hoogste regionen doordringen. Herkennen, blootleggen, aanpakken en afrekenen behoort de praktijk te zijn, zoals dat ook gebeurt met oplichters en fraudeurs. Leugenpreventie zou standaard moeten zijn in selectieprocessen, zoals integriteits-screeningen inmiddels gemeengoed zijn. Zeker in politieke kringen ontbreekt preventief beleid door inzet van gedragsdeskundigen bij selectieprocessen. Dat is een van de oorzaken dat er in het politieke universum sprake is van een opvallend losse omgang met de waarheid, terwijl juist daar anders verwacht mag worden.
Voor een afgewogen oordeel over de leugen en de leugenaar is het van belang drie typologieën te onderscheiden: de boosaardige leugenaar, de oppimp-fantast en de fabulant die in zijn eigen web van verzinsels en leugens gelooft.
Boosaardige leugenaars zijn types die weten dat wat ze zeggen onwaar is en zich ervan bewust zijn dat ze anderen schade berokkenen met hun leugens. Oplichters en fraudeurs vallen in deze categorie. Zij verdienen geen enkele compassie. Een actueel tot de verbeelding sprekend voorbeeld is mondkapjeszwendelaar Sywert van Lienden. Een ander recent voorbeeld: ‘sjoemelnotaris’ Frank Oranje van landsadvocaat Pels Rijcken, die loog over een hoogontwikkeld integriteitsbeleid van zijn kantoor en intussen 12 miljoen achterover drukte.
De leugens waarop minister-president Rutte in de ‘functie elders’ kwestie werd betrapt zijn uiteraard van een andere orde. De VVD-leider was niet uit op materieel persoonlijk gewin, hij lichtte geen mensen op en hij fraudeerde niet. Toch horen ze in de kern ook thuis in deze categorie. Rutte was uit op persoonlijk gewin in de vorm van behoud van functie en aanzien en nam daartoe zijn toevlucht tot de leugen. Daarmee werd schade toegebracht aan het vertrouwen in het instituut minister-president en in de politiek als geheel. Ook met deze leugenaar had moeten worden afgerekend.
Een andere categorie betreft degenen die uit een vals zelfbeeld gaan liegen. Ze zoeken geen financieel of maatschappelijk voordeel en berokkenen niemand directe schade, maar zijn erop uit hun ego op te krikken of geloofwaardigheid te geven aan een verzonnen imago. Ze beseffen wel dat wat ze zeggen lariekoek is.
Een mooi voorbeeld is de bekende acteur Jules Croiset, die zichzelf zag als spil in het verzet tegen het door hemzelf gecrëerde beeld dat Nederland in de jaren ’80 in de ban was van oprukkend antisemitisme en fascisme. Croiset rook een unieke kans voor een maatschappelijke heldenrol toen er eind 1987 discussie kwam over een toneelstuk van de Duitse regisseur en acteur Rainer Werner Fassbinder, ‘Het vuil, de stad en de dood’, dat in Rotterdam op de planken zou komen. Het stuk was antisemitisch, vonden sommigen. Er kwam protest. In het maatschappelijk debat eiste Croiset een prominente plek op. Daarin ging hij zover dat hij claimde te zijn ontvoerd door ‘Nederlandse fascisten’. Die hadden hem vastgehouden in een rioolbuis nabij het Belgische Charleroi. Na te zijn ‘vrijgelaten’ meldde Croiset zich bij de politie. Er ontstond veel maatschappelijke onrust over zijn ontvoering door ‘fascistische’ kidnappers. Al snel bleek dat Croiset alles uit zijn duim had gezogen. Hij had zich een paar dagen verstopt in België. “Ik had mij niet moeten laten meeslepen. Ik zat op een kruispunt in mijn leven met allerlei twijfels over mijn carrière, persoonlijke toestanden, de oorlog. Er was van alles aan de hand”, zo verklaarde de fantast zijn bizarre optreden.
In deze categorie past ook Dotan Harpenau, de ‘singer-songwriter’ met de zwoele oogopslag en de weelderige haardos. Met esoterische, levenswijsheid suggererende teksten als ‘What if home is a soul that is haunting you’, een gekwelde blik in de camera en een stem waar de mentale worsteling van afdruipt creëerde hij het imago van een diepzinnige, interessante en integere artiest.
Tot bleek dat hij jarenlang de kluit had belazerd door met nepaccounts via de sociale media een veel grotere fanbase te faken dan hij werkelijk had en tranentrekkende verhalen bij elkaar te liegen over zijn contacten met een jonge leukemie-patiënt. Na afloop van een concert in de Ziggo-Dome had Dotan, na eerst ‘duizenden handtekeningen’ te hebben uitgedeeld aan de fans, flink de tijd genomen om te praten met de doodzieke Aron, wiens laatste wens het was Dotan live te zien optreden. “Dotan hield liefdevol Arons hand vast. Later kreeg Aron ook nog een persoonlijke videoboodschap toegestuurd waarin Dotan hem bedankte voor het bijwonen van zijn optreden”, schreef Karel Leegwater, broer van Aron, op Facebook. Karel en Aron bestonden alleen in de fantasiewereld van Dotan.
Halbe Zijlstra, de gesjeesde VVD-minister van Buitenlandse Zaken die fabuleerde dat hij ooit, als hoge functionaris van Shell, bij president Poetin thuis was geweest en de man had horen filosoferen over een ‘Groot Rusland rijk’, past eveneens in dit rijtje. Zijlstra, in een eerder leven een zzp’er die klusjes deed voor een Shell-afdeling, zag zichzelf als een liberale leider van internationale allure. Graag nam hij het woord ‘geopolitiek’ in de mond, waarmee hij zich in de kijker speelde voor de prestigieuze buitenlandpost. Om indruk te maken hing hij dat kletsverhaal op. Zijlstra loog niet om een ander te beschadigen. Hij deed het om zichzelf groter te maken dan hij was en een mooie baan te verwerven. Intussen wist hij ook wel dat het niet waar was wat hij zei, net zoals Dotan en Croiset dat wisten.
Dan komen we bij de derde groep leugenaars, de categorie ‘pseudologia phantastica’. Deze leugenaars hebben de kunst van het fabuleren tot zodanig grote hoogten weten te brengen dat zij zelf zijn gaan geloven in hun verzinsels en leugens, waardoor hun beweringen, die onmiskenbaar onwaar zijn, door henzelf niet als zodanig worden herkend. Als ze erop worden aangesproken kunnen ze oprecht verontwaardigd raken. Zij zien iets anders dan jij.
Een treffend voorbeeld is Tara Oedayrai Singh Varma, het GroenLinks Tweede Kamerlid dat in 2001 ontmaskerd werd als een fantast nadat ze de wereld had wijsgemaakt te lijden aan een ongeneeslijke ziekte en haar einde zag naderen. Nog scherp staat op mijn netvlies hoe een empathische fractieleider Paul Rosenmöller haar omhelsde en troostte en fractiegenoot Femke Halsema medelevend door de knieën ging om de zich in een rolstoel voortbewegende Singh Varma moed in te spreken.
Op een dag verstuurde Tara Singh Varma een afscheidsbrief waarin ze meldde zich definitief terug te trekken om in stilte en eenzaamheid te sterven, zoals olifanten dat ook plegen te doen. Het bleek allemaal flauwekul.
Toen het bedrog uitkwam fabuleerde ze dat de oorzaak lag in een post-traumatische stress-stoornis die ze had opgelopen door intimidaties en bedreigingen uit ‘rechts-extremistische hoek’. Eerder al beweerde ze voor haar huis in Amsterdam te zijn afgetuigd, eveneens door rechts-extremisten. Ook dat was kolder, net als verhalen over haar ruimhartige inzet voor goede doelen, waaronder een donatie van 250.000 dollar voor een Indiase ontwikkelingsorganisatie. Die ging af op haar status als parlementslid en kwam in grote problemen toen de toezegging nep bleek.
In een interview met HP/De Tijd in 2005 keek ze terug op die tijd.
“Ik had niet eens door dat mensen mij niet geloofden. Wel vond ik een heleboel mensen raar. Volgens mij had ik best lol. Tot ik merkte dat ik ziek was. Het pijnlijke is dat je ziet welke puinhoop er is gemaakt. Maar ik heb het niet met opzet gedaan. Ik was gewoon gestoord.”
Een ander bekend voorbeeld van zo’n mythomane malloot is Johanna Wilhelmina Petronella Damman, beter bekend als het immer in een blauw gewaad gehulde ‘genezende medium’ Jomanda. Jarenlang wist zij in het Betuwse dorp Tiel grote mensenmassa’s naar een hal te trekken om zich daar, al dan niet kruipend over de vloer, tijdens healings te laten ontdoen van de meest uiteenlopende kwalen. Ieder normaal mens zag de waanzin, maar zij zelf was oprecht overtuigd een spirituele weldoener te zijn die velen van de ondergang had gered, al ging het bij Sylvia Millecam gruwelijk mis.
Thans leeft ze in isolement in Canada. Naar zeggen van intimi die met haar in contact staan wil zij graag nog één keer haar verhaal doen, zodra de tijd daar rijp voor is. “Jomanda heeft een lijntje met God en ze wacht totdat Hij het teken geeft dat ze mag praten”. Ik ben geneigd te geloven dat zij oprecht denkt het goede met de mensen voor te hebben gehad. Intussen is zij niks anders dan een maffe fabulant.
Onderzoek heeft een reeks kenmerken opgeleverd waaraan de pathologische leugenaar te herkennen valt. Zo heeft deze onder meer een opvallende hang naar aandacht, hangt inconsistente verhalen op vol met drama, vaak zijn de verhalen makkelijk door te prikken, vertoont hij of zij een patroon van verstoorde relaties met anderen, heeft geen berouw over de verkochte leugens, speelt vaak het slachtoffer van anderen, voelt zich aangevallen zodra de verhalen in twijfel worden getrokken en reageert dan agressief. Het dwangmatig liegen brengt de leugenaar ook geen voordelen, maar vooral problemen. De pathologische leugenaar leeft in een fantasiewereld en ziet iets heel anders dan anderen zien.
Hé, dacht ik, dat komt me bekend voor. De afgelopen dagen konden we via de media uitgebreid genieten van een nieuwe rel rond de oud-politicus Henk Krol. Die startte dit voorjaar, na zijn mislukte avonturen met de Partij voor de Toekomst en de Lijst Henk Krol, een bed & breakfast in de bossen bij het Brabantse Best. Niet zo’n knus ding met twee kamers, maar een echt hotel met maar liefst veertien kamers, waaronder enkele suites. De start ging gepaard met grote verhalen en veel publiciteit. Zeven maanden en een hoop kabaal later is het al weer voorbij en kan Krol aan zijn lange lijst verstoorde relaties die met de financier van zijn pension toevoegen.
“Als je met Henk samenwerkt kom je in zijn fantasiewereld terecht”, zo liet deze aan Omroep Brabant weten. Aan wie het maar horen wilde vertelde Krol zijn kant van het verhaal. Eerst heette het dat de huur te hoog was. Daarna lag het aan het beroerde serviceniveau dat exploitant HorecaBest de gasten bood. Henk zelf was blijkbaar gereduceerd tot naamgever en handenschudder. Toen ging de beschuldigende vinger naar een loverboy met een minderjarig meisje die de reputatie van het hotel en dus van Krol zouden hebben besmeurd. En naar een klungelende nachtportier die het stel binnen had gelaten. Vervolgens was het eigenaar, miljonair Toon van Genugten, die Krol geld afhandig zou hebben gemaakt. Elke dag een ander verhaal. Rode draad: het was allemaal de schuld van anderen. De verhalen spoorden voor geen meter. Zoals alles wat hij een half jaar lang over dat pension had verteld niet klopte. Hij was niet de eigenaar, er kwamen geen tv programma’s uit de B&B, de tent was verre van uitverkocht en de loverboy met de minderjarige prostituee bleken, zo liet de politie Brabant weten, ook al niet te bestaan.
Opvallende hang naar aandacht: check! Inconsistente verhalen vol drama: check! Vaak zijn de verhalen makkelijk door te prikken: check! Een patroon van verstoorde relaties: check! Geen berouw over de leugens: check! Voelt zich slachtoffer van anderen: check! Voelt zich aangevallen bij twijfel over zijn verhalen en reageert agressief: check! Het liegen brengt hem vooral nadelen: check! Hij leeft in een fantasiewereld en ziet iets heel anders dan anderen: check!
Interessant is dat dit patroon al decennialang zichtbaar was en zich desalniettemin iedere keer opnieuw kon ontrollen, inclusief Krols figureren in het Nederlandse parlement gedurende bijna tien jaar. Tot bewindspersoon bracht hij het nooit dus de schade valt mee. Toch is het zorgelijk dat pathologische leugenaars zo gemakkelijk hun gang kunnen gaan en diep in vooraanstaande maatschappelijke kringen kunnen doordringen. In Den Haag lopen wel meer Tara’s Singh Varma en Henken Krol rond.
Ook ik ben (te) lang meegegaan in Krols fantasiewereld, tot ik mijn grens trok in wat de ‘stroopwafelbonnen-kwestie’ is gaan heten, een door Krol verzonnen eufemisme voor gerotzooi met geld. Geheel volgens de afvinklijst (‘reageert agressief zodra betrapt’) ging Krol in een tv-optreden bij Eva Jinek boos schreeuwen en op de tafel slaan.
Ook ik kreeg onverhoeds bakken met verwijten over me uitgestort, waarin de ene leugen op de andere werd gestapeld. Een herhaaldelijk beloofd goedmaakgesprek vond nooit plaats. Berouw kwam er niet. Check, check en nog eens check!
Deze en andere gevallen verdienen veel serieuzere aandacht, analyse en aanpak dan nu het geval is. Er wordt te wegwuiverig over gedaan. Lacherig zelfs. Maar er is niets te lachen. Serieel liegen en mythomaan gedrag moeten niet worden gebagatelliseerd en getolereerd, maar aangepakt en aan de kaak gesteld. Ernstige recidivisten moeten naar de psychiater en niet door naar de volgende ‘uitdaging’.
Als partijvoorzitter van 50PLUS wilde ik voor de selectie van Kamerkandidaten voor de verkiezingen van maart 2021 een psycholoog toevoegen aan de kandidaatstellingscommissie. Het plan stuitte op fel verzet van hoogmogenden in de partij, onder leiding van partijoprichter Jan Nagel. Niet verwonderlijk, gezien diens reputatie als gewoonteleugenaar. Er kwam niets van terecht en intussen weten we hoe het afliep met Nagels keuze voor het lijsttrekkerschap. Een beter pleidooi om mijn plan een volgende keer alsnog uit te voeren is niet te bedenken. Voor 50PLUS is het te laat, maar andere partijen geef ik graag in overweging om een gedragswetenschapper op te nemen in het selectieproces. Het voorkomt een hoop gedonder.
Lees ook: Geert Dales – Pieter Omtzigt, gooi alle feiten op straat voor het te laat is
Lees ook: Geert Dales – Een heldere staatkundige norm: wegwezen bij dood door (politieke) schuld
Lees ook: Geert Dales – Oproep aan de journalistiek; nu geen oude Sywert-koek maar nieuwe feiten alstublieft
