Dank zij internet technologie is de voorspelling van Dante in La Divina Commedia (1472) uitgekomen, namelijk dat we ’trasumanar’ worden, dit is de overgang naar een soort engel of supermens in een hemels paradijs. In de huidige tijd noemen we dit transhumanisme waarbij de mens een update heeft gehad dank zij computers, software, sociale media en apparaten waarmee we kunnen communiceren zoals met Amazon’s Alexa, Google Assistant en robothonden.
Deze update kwam het sterkst tot uiting tijdens het AlphaGo-toernooi in 2016 waar een computer het Go-spel won tegen de wereldkampioen. Go is een Chinees spel dat veel complexer is dan het schaakspel (aantal mogelijke permutaties respectievelijk 10 in de 360ste macht en 10 in de 120ste macht) . Een toeschouwer riep uit dat God de tegenspeler was.
Het internettijdperk is ook de vervulling van wat de kerkvaders in de derde en vierde eeuw voorspelden, namelijk de verrijzenis uit de doden. Dank zij cloud computing hebben we het eeuwig leven, althans wat betreft onze ideeën. Toen was er al een discussie over een verrijzenis van het lichaam of alleen van de geest. Met hologrammen wordt het mogelijk doden op te wekken. De predestinatieleer wordt bevestigd door voorspellende algoritmen. Met grote zekerheid kunnen we nu weten welke kanker we zullen krijgen. De oneindige wijsheid van God wordt nu vertegenwoordigd door artificiële intelligentie die inzichten biedt die we met ons menselijke brein nooit kunnen ontdekken. We kunnen zelfs niet achterhalen hoe AI tot conclusies komt, net zoals Gods wegen voor ons ondoorgrondelijk waren.
We hoeven niet meer in God te geloven. We beschikken nu over een nieuwe digitale theologie waarin een soort goddelijke geest dwaalt over cyberspace. Dat had Voltaire goed gezien:
“Als God niet zou bestaan, dan moeten we hem uitvinden.”
In Silicon Valley is dit gelukt en is een digitale God geschapen.
In de 20ste eeuw hebben de mensen in het Westen massaal het christendom verlaten. Dat was de ultieme overwinning van de Verlichting, het rationele denken en de moderne natuurwetenschappen. Nu zijn er nog anderhalf miljard moslims die zich in de duisternis bevinden. De meeste moslims zijn intelligent genoeg zodat dankzij hun contact met de Europese beschaving zij uiteindelijk zullen kiezen voor de vrijheid van denken en de waardigheid van het individu, vrouw en man, boven dat akelige en onderdrukkende groepsdenken van de oemma.
In deze eeuw komt, met het hierboven beschreven transhumanisme, echter een nieuwe fase op gang. We zijn namelijk niet meer zo tevreden met de resultaten van de natuurwetenschappen en de technologie. De wereld wordt stilaan een puinhoop, bijvoorbeeld ten gevolge van de klimaatverandering, de luchtvervuiling, de afvalberg en het uitsterven van plant- en diersoorten. De pandemie brengt ontzettend veel angst en onzekerheid teweeg. Honderd jaar geleden zouden de mensen massaal naar de kerken zijn gegaan om God te smeken om verlossing. Dat is niet gebeurd. In die tijd bood de kerk troost en na al het lijden volgde in elk geval de hemelse zaligheid op voorwaarde dat we kuis leefden en gehoorzaamden aan de geboden. Waar moeten we nu troost en geruststellende zekerheid halen? In Japan combineren ze de internettechnologie met religie. Als een robothond die een bejaarde jarenlang gezelschap heeft gehouden onherstelbaar defect raakt krijgt hij een heuse begrafenis onder leiding van een Shinto-priester. Ik denk dat we in het Westen ondertussen te rationeel zijn geworden om ons heil te zoeken in een combinatie van religie en technologie.
De digitale theologie biedt een uitkomst. In haar boek God, human, animal machine: Theology, metaphor, and the search of meaning bespreekt de Amerikaanse filosofe Meghan O’Gieblyn hoe de internettechnologie de traditionele epistemologie heeft veranderd zodat we nu op een andere manier kunnen denken over hoe de wereld in elkaar zit. We zijn meer bewust van de beperkingen van ons denkvermogen om de complexiteit van de wereld te begrijpen. De computers maken het echter mogelijk beter inzicht te verkrijgen in de ’transcendente’ waarheid over de wereld. Die waarheid is transcendent in die zin dat het ons menselijk verstand te boven gaat. We hebben geen God meer nodig die ons via de openbaring de waarheid verkondigt. Met Artificiële Intelligentie kunnen computers ons de waarheid verkondigen. We kunnen daarom onze hoop vestigen op IT en AI voor de oplossing van al onze problemen. Of is deze hoop even ijdel als de hoop in God die het ultieme kwaad in de vorige eeuw niet heeft verhinderd?
O’Gieblyn is streng calvinistisch opgevoed, maar tijdens een hogere opleiding Bijbelstudies zag ze het licht en zei ze zonder rancune ‘adieu et merci‘ tot de Kerk. In haar boek zoekt ze naar verbanden tussen oude theologische en filosofische vraagstellingen en de moderne internettechnologie. Geloofsvragen worden nu ‘outsourced‘ naar algoritmen, computertechnologie en machines die kunnen leren. Vragen over de vrije wil of over onsterfelijkheid worden overgenomen door IT en AI. Deze technologieën maken het mogelijk de beperkingen van het menselijk brein te overkomen zodat zij als het ware de ’transcendente’ realiteit kunnen begrijpen. Dan is er geen God meer nodig. Het transcendente is dankzij IT en AI voor de mens te doorgronden.
Is hiermee alles opgelost? Zullen de geheimen waar de mensheid al duizenden jaren mee worstelt, definitief worden beantwoord? Ik vermoed dat we hier een denkfout maken waar Heidegger al op wees. Hij had het over ’zijnsvergetelheid’ in het filosofisch vragen. De ultieme vraag die wordt vergeten is de vraag naar de zin van het zijn. Het is hier niet de plaats om diepgaand in te gaan op deze vraag. Ik beperk mij hier tot een concreet en actueel voorbeeld.
We leven nu onder de covid-19-pandemie die ons leven op z’n kop zet. Het is ons overkomen. Er heerst grote verdeeldheid en wantrouwen. Een kleine groep experts heeft ongekende macht. We hebben nog geen inzicht in de gevolgen op pedagogisch, sociaal, politiek of economisch gebied. Wellicht zullen de mensen veerkrachtig genoeg zijn om de meeste nadelige gevolgen weg te werken als de pandemie eenmaal voorbij is. De informatie technologie heeft beslist een belangrijke rol gespeeld in het onder controle krijgen van de pandemie en dat zal in de nabije toekomst ook het geval zijn. Ik hoop dat mijn optimisme zal uitkomen.
Wat nog onbeantwoord blijft is hoe we moeten omgaan met elkaar tijdens een pandemie als deze. Wie bepaalt dat de arts of de verpleegkundige haar of zijn leven op het spel moet zetten om covidpatiënten te verzorgen? Wie bepaalt hetzelfde voor leerkrachten die kinderen als superverspreiders van het virus in de klas hebben? Wie bepaalt dat we solidair moeten zijn met mensen die in armoede vervallen? Niemand kan hen ertoe dwingen en toch nemen miljoenen mensen dag in dag uit het risico of ze bieden onbaatzuchtig hulp. Dat geldt en zal gelden tijdens alle rampen en onheil die ons overkomen. Er is geen algoritme dat mensen zal aanzetten tot onbaatzuchtige en onvoorwaardelijke naastenliefde. Dat naastenliefde precies de zin inhoudt van ons zijn of, met andere woorden, van onze menselijkheid wordt tijdens de pandemie uit de vergetelheid gehaald. Elke mens moet zelf bepalen wat zin geeft aan zijn leven, waarom hij voor die zin uit vrije wil kiest en of dit gehoor geven is aan een appèl. Een appel van wie?
In de trasumanar van Dante wordt de mens een engel, als gelijke van God. In het transhumanisme wordt de mens een robot, als gelijke van machines. We staan voor de keuze tussen een spiritueel en een hypermaterialistisch tijdperk, afhankelijk van ons geloof in God of van de vergoddelijking van machines.
Lees ook van Juliaan van Acker:
