Door: Wierd Duk.
Dit is een repost van 5 september 2014.
Dit wordt een lang verhaal. Dat moet dan maar, voor deze ene keer, omdat het gaat over een kwestie van leven en dood, oorlog en vrede. Het verhaal gaat over het conflict in Oekraïne en over de manier waarop ‘wij’ – het Westen – een oorlog ingezogen dreigen te worden met Rusland. Want dit gebeurt, als we niet oppassen, hoewel veel Nederlanders dit nog helemaal niet in de gaten zullen hebben, bezig als men is het rustige leven in vrijheid te leiden dat wij als vanzelfsprekend ervaren, maar dat dus mogelijk tot een einde komt.
Om te begrijpen wat zich in Oekraïne afspeelt, welk geopolitiek spel in die regio gespeeld wordt, wie de belangrijkste spelers zijn – in de politiek, de diplomatie en de media – en wat hun doelen zijn, moeten we dieper ingaan op de details. Dat vraagt om veel ruimte. Maar alleen zo vinden we de feiten, waarop we onze argumentatie kunnen bouwen.
Een populaire term tegenwoordig in Engelstalige media is ‘narrative‘, het narratief: de vertelling. Het is een lelijk begrip, maar voor dit verhaal goed bruikbaar. Over Oekraïne bestaat in het Westen een dominant narratief, dat wil dat de Russische president Vladimir Poetin met diens agressieve optreden verantwoordelijk is voor de crisis in dit deel van Oost-Europa. En dat Poetin bewust de bestaande wereldorde onderuit heeft gehaald.
De logica van de gebeurtenissen in die analyse is als volgt: in november 2013 besloot de toenmalige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj, een bondgenoot van Poetin, op het laatste moment – en onder zware druk van Moskou – om af te zien van de ondertekening van een associatieverdrag met de Europese Unie.
Dit besluit leidde tot massale protesten van pro-westerse demonstranten op het Overwinningsplein in Kiev, de Maidan. Die demonstranten eisten aansluiting bij Europa en wendden zich af van Rusland. Janoekovitsj probeerde die demonstraties met geweld te onderdrukken. Er vielen doden en gewonden, maar uiteindelijk bezweek Janoekovitsj’ regime onder de druk van de aanzwellende massa’s. De president vluchtte naar Rusland en in Kiev werd een pro-westerse regering geïnstalleerd. In mei werd een nieuwe president gekozen, de chocolade-oligarch Petro Porosjenko.
Nog steeds volgens diezelfde dominante analyse reageerde Vladimir Poetin op de gebeurtenissen in Kiev met de snelle annexatie van het Oekraïense schiereiland de Krim. Die stap is een schending van internationaal recht en voor de volkerengemeenschap dus onacceptabel.
Vervolgens besloot Poetin, die zich van de internationale kritiek niets aantrok, om een pro-Russische opstand in de oostelijke gebieden van Oekraïne aan te wakkeren en te ondersteunen, niet alleen moreel en retorisch, maar ook daadwerkelijk door er veiligheidsspecialisten en materieel naar toe te sturen en, laatstelijk, ook met behulp van reguliere troepen.
Vladimir Poetin, kortom, is al maanden bezig in deze voormalige Sovjet-republiek een democratisch proces, dat begon als een authentieke volksbeweging op de Maidan – en dat op den duur moet leiden tot de integratie van Oekraïne in westerse instituties als de Navo en de Europese Unie – te ondermijnen.
Wat het uiteindelijke doel van de Russische president is, daarover zijn de analisten het niet eens. Het kan zijn dat Poetin uiteindelijk de gehele voormalige Sovjet-ruimte weer binnen de Russische invloedssfeer wil brengen. Vandaar dat verontruste westerse leiders, van president Barack Obama tot bondskanselier Angela Merkel, voorafgaande aan de Navo-top in Wales, de ex-Sovjet-republieken Letland, Esland en Litouwen die lid zijn van de Navo, bezochten en hun gehoor verzekerden dat voor hen artikel 5 geldt van het Navo-handvest: een aanval op één lid is een aanval op allen.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Sergey Guneyev, Sputnik, Kremlin Pool Photo via AP.
Het kan zijn dat Poetin zich in Oekraïne beperkt tot inname van de gebieden in het Oosten en het Zuiden, die in een parallel Russisch narratief bekend staan als een mythisch ‘Novorossija‘. Het kan ook zijn dat Poetin alleen uit is op vergaande destabilisatie van Oekraïne opdat het land in beroering blijft en mogelijk de pro-westerse regering in Kiev ten val komt, onder druk van het geweld, de economische malaise en toenemende ontevredenheid onder de bevolking. Het kan zelfs zijn dat Poetin maar wat improviseert en helemaal geen vastomlijnd doel voor ogen heeft.
Hoe kan het Westen adequaat op Poetins agressie reageren? Daarover vergadert de Navo, gisteren en vandaag, in Wales. Het aantal oproepen om keihard op te treden, tot en met openlijke oorlogsdreigingen aan Moskou, nam de afgelopen tijd aanzienlijk toe. Die martiale aansporingen komen niet alleen van usual suspects als Anders Fogh Rasmussen, de Deense secretaris-generaal van de Navo, of van de havikachtige minister van Buitenlandse Zaken van Polen, Radoslaw ‘Radek’ Sikorski en diens echtgenote, de invloedrijke Amerikaanse publiciste Anne Applebaum, die waarschuwt dat het Westen zich moet voorbreiden op een ‘totale oorlog’ met Poetin, nee, je komt ze werkelijk overal tegen, tot en met de commentaar-kolommen van links-liberale media, ook in Nederland. Sterker, commentatoren – onder wie ikzelf – die nuances proberen aan te brengen bij dat dominante westerse narratief krijgen steeds vaker het verwijt ‘domme Putinversteher‘ te zijn. Putinversteher is een nieuw scheldwoord, overgenomen uit het debat in Duitsland, voor mensen die proberen te begrijpen welke de beweegredenen van Vladimir Poetin kunnen zijn.
Het probleem met commentatoren die zich proberen te onttrekken aan het overheersende narratief, door Poetins acties te verklaren en soms zelfs te rechtvaardigen, is dat zij niet zelden een nogal naïef beeld hebben van Rusland, wellicht doordat zij Rusland niet uit eigen ervaring kennen, geen Russisch lezen en spreken en dus niet erg vertrouwd zijn met de Russische mentaliteit. Veel Putinversteher denken te rooskleurig over de kliek die in het Kremlin aan de macht is en begrijpen de aard van de Russische samenleving slecht. Laten we duidelijk zijn: in het Kremlin heerst een cynisch en meedogenloos KGB-bewind en de Russische samenleving is, helaas voor de vele goedwillende Russen, wetteloos en door en door gecriminaliseerd.
Jammer genoeg is het alternatief nog veel slechter. De westerse oorlogshitsers, die niets liever lijken te willen dan uit naam van de liberale democratie ten strijde te trekken tegen de autoritaire tsaar Vladimir – om na diens verdrijving van Rusland eindelijk een rechtsstaat te maken -, beseffen kennelijk niet hoezeer zij met vuur spelen. Na Poetin en diens KGB-clan volgt in Rusland geen verlichte democratie, maar anarchie en burgeroorlog – waar radicaal islamistische groeperingen in de Kaukasus dankbaar aan mee zullen doen – en mogelijk een openlijk nazi-bewind. Kortom: de hardliners in het Westen moeten goed beseffen dat de kans groot is dat de wereld na Poetin van de regen in de drup terecht komt.
Juist vanuit dit besef is het belangrijk om een waarachtig beeld te krijgen van de omstandigheden rond het conflict in Oekraïne en om het Russische narratief rond de crisis, dat zo afwijkt van het westerse, te analyseren en te begrijpen. Niet om Poetin en diens herauten tegemoet te komen, maar uit westers eigenbelang en, mogelijk zelfs, uit zelfbehoud. Want hoe verwerpelijk we Poetins regime ook mogen vinden, het is nog altijd verstandiger om met hem te onderhandelen dan met hem te vechten, gezien het gebrek aan redelijke alternatieven.
We hebben Poetin bovendien nodig als gelegenheidspartner in een veel belangrijker conflict, dat ook Rusland bedreigt: de strijd tegen de oprukkende radicale islam, waarvan de psychopathische koppensnellers van ISIS de stoottroepen zijn.
Om tot afspraken te kunnen komen, moet je de argumenten van de tegenstander kennen.
Dus: wat bezielt Vladimir Poetin en wat kunnen wij doen om hem in toom te houden? Ik heb op deze site enkele maanden geleden al eens een poging gedaan om in Poetins brein te kijken. En ik doe het in mijn boekje Poetin: straatvechter bedreigt wereldorde.
Wat opvalt wanneer je je verdiept in de recente geschiedenis van Rusland – dus, zeg maar, vanaf de komst van Michaïl Gorbatsjov in 1985 en diens politiek van glasnost en perestrojka – is het voortdurende onvermogen in het Westen om de Russische realiteit te begrijpen. Bijvoorbeeld: Gorbatsjov wordt in het Westen gezien als een held omdat hij de Sovjet-Unie openbrak. In eigen land wordt hij om diezelfde reden verguisd: met Gorbatsjov begon immers de ineenstorting van de USSR. Niet alleen voor Vladimir Poetin, maar voor miljoenen Russen is dit nog altijd ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de 20e eeuw’. In Russische ogen is de ‘westerse held’ Gorbatsjov verantwoordelijk voor de vele vernederingen die de voormalige grootmacht sinds de jaren ’80 heeft moeten slikken.
In de chaotische jaren ’90 probeerde het Westen met de toenmalige Russische president Boris Jeltsin een partnerschap op te bouwen. In eigen land reageerden de burgers furieus op het door Jeltsin gevoerde – door het IMF en de Wereldbank gedicteerde – neo-liberale beleid, waardoor tientallen miljoenen Russen aan de bedelstaf raakten en de Russische industrie in handen viel van een groepje maffiose oligarchen.
Tegelijkertijd moest Jeltsin, die aan het hoofd stond van een ineenzakkend imperium, een lemen kolos, machteloos toezien hoe westerse landen besloten om hun invloedssfeer naar het Oosten uit te breiden, ondermeer door voormalige vazalstaten van Moskou in Oost-Europa op te nemen in de Europese Unie en in de Navo. Het Westerse militaire ingrijpen rond Kosovo – de Navo-bombardementen op Servië in het voorjaar van 1999 – werd voor de Russen een waarlijk traumatische ervaring en een beslissend moment in hun perceptie van de dreiging die uitgaat van de Navo: het was alsof niet de ‘Slavische broeders’ maar Rusland zelf door westerse raketten werd bestookt.
In 1999 werden Tsjechië, Hongarije en Polen lid van de Navo. In 2004, nadat Jeltsin al was opgevolgd door Vladimir Poetin, volgden Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië. Zelfs de Baltische landen – voormalige Sovjet-republieken met aanzienlijke Russischtalige minderheden – traden uit de Russische invloedssfeer en in die van het Westen. Sinds 2008, toen Rusland en Georgië een korte oorlog voerden, hangt ook het Navo-lidmaatschap van Georgië en Oekraïne in de lucht. Voor Poetin is alleen de gedachte daaraan al onacceptabel.
Aan het eind van Jeltsins regime, rond 1999, toen Vladimir Poetin zich aandiende als de ‘redder van Rusland’, was van Jeltsins aanzien en populariteit niets over. Hij werd op z’n best gezien als een agent van de Verenigde Staten en Israël, en op z’n slechtst als een notoire dronkelap. Een boze droom was Jeltsins bewindsperiode voor de meeste Russen gebleken, een waarachtige nachtmerrie. Onder Poetin kon het alleen maar beter gaan.
Poetin kwam aan de macht temidden van de hier boven geschetste oceaan van misverstanden met het Westen. Die misverstanden zijn nooit uit de weg geruimd. Niet alleen wordt in westerse landen ernstig onderschat hoe diep in Rusland de rancune heeft postgevat tegen de winnaars van de Koude Oorlog, zeker na ‘Kosovo’, evenmin wordt voldoende begrepen hoe levend de nostalgie is bij tientallen miljoenen burgers in de voormalige Sovjet-Unie naar hun verloren land, de USSR.
Met de Sovjet-Unie ging niet slechts een politiek en economisch systeem verloren, maar een complete cultuur. Niet alleen in Rusland, ook in Oekraïne, Wit-Rusland, Armenië, de Centraal-Aziatische landen, overal tref je dit gevoel van gemis aan naast het besef tot de oude Sovjet-ruimte te behoren, eerder dan tot Europa of Azië.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Sergey Guneev, Sputnik, Kremlin Pool foto via AP.
Voor veel Russen ligt in Oekraïne bovendien de Russische culturele en religieuze bakermat: ‘Kievskaja Roes‘. Het valt hen zwaar om Oekraïne te zien als een zelfstandig, onafhankelijk land, dat een koers volgt die zozeer afwijkt van de Russische. Het zijn sentimenten die in westerse ogen mogelijk irrelevant zijn, onbekend of ongeldig, maar voor voormalige Sovjet-burgers is dit geleefde werkelijkheid.
In mijn boek Straatvechter bedreigt wereldorde beschrijf ik hoe Vladimir Poetin, als KGB-officier, besloot dat hij het verdwijnen van de Sovjet-Unie niet zonder slag of stoot zou accepteren. Eenmaal in het Kremlin was hij vastbesloten om de desintegratie van Rusland – die destijds dreigde door de slepende oorlog met radicaal islamitische opstandelingen in de noordelijke Kaukasus – een halt toe te roepen.
Poetin stelde zich bovendien op het standpunt dat Moskou rechtmatige belangen heeft in de voormalige Sovjet-ruimte – het ‘nabije buitenland’, zoals de Russen zeggen – en niet alleen maar omdat in die landen miljoenen etnische Russen leven. In Poetins ogen, en die in van een grote meerderheid van de Russen, is het vooruitzicht van een Navo-basis op de Krim – in het geval Oekraine Navo-lid was geworden – een onaanvaardbaar affront.
Poetin heeft zijn ideeën over de rol die hij voor Rusland opeist, nooit onder stoelen of banken gestoken. Integendeel, sinds zijn aantreden als president heeft hij zijn gedachten over een ‘Groot Rusland’ meer dan eens publiekelijk onder woorden gebracht.
Al in 1999 formuleerde Poetin, die in zijn werkkamer portretten heeft hangen van Peter de Grote, Catharina de Grote en Alexander II, een ‘Boodschap voor het Millenium’. Hij ontvouwt daarin zijn visie op de Russische staat, aan wie de burgers in zijn opvatting uiterste loyaliteit dienen te betonen.
Ook heeft Poetin het in zijn Boodschap over de waarden die Russen zouden delen. Dat zijn heel andere dan die in het Westen als belangrijk worden gezien. Patriottisme, collectivisme, solidariteit en derzjavnost – het geloof dat Rusland voorbestemd is om eeen grootmacht (derzjava) te zijn – vormen de kern van de Russische Idee. Poetin vindt bovendien dat Rusland een unieke, spirituele en zelfs messianistische opdracht heeft. Rusland geldt als de hoeder van traditioneel-conservatieve waarden, als beschermer van de orthodox-Slavische wereld en als de natuurlijke leider van de volkeren die zich binnen de grenzen van het door Rusland gedomineerde ‘Euraziatische Rijk’ bevinden, ongeacht hun etniciteit en religie. Voor zichzelf ziet Poetin een rol weggelegd als de leider van een Russische Renaissance.
Om aan de Euraziatische gedachte concreet inhoud te geven, kwam Poetin in 2011 op de proppen met zijn idee voor een Euraziatische Unie (EAU). Een Unie van naties – veel meer dan alleen een douaneunie, zoals veel media abusievelijk schrijven – waarvan behalve Rusland ook Kazachstan, Armenië, Wit-Rusland, Oekraïne en andere voormalige Sovjet-republieken deel moeten uitmaken. Niet alleen zouden die staten binnen die Sovjet-Unie light politiek en economisch moeten integreren, ‘ook een nieuw waardensysteem is in ons tijdperk noodzakelijk,’ schreef Poetin in een duidelijke sneer naar het Westen.
De EAU, die internationaal moest concurreren met andere machtsblokken als de EU, de VS en China, werd Poetins paradeproject in diens ideologische strijd met het Westen. Maar de demonstranten op de Maidan, die niets van Poetins Euraziatische plannen moesten hebben, gooiden roet in het eten.
Poetin heeft al vanaf 1999 zijn ideeën over de toekomst van de Russische staat publiek gemaakt. Gedurende vele jaren, en op talrijke internationale bijeenkomsten, heeft hij het Westen bovendien gewaarschuwd om zich verder niet te mengen in Ruslands achtertuin. In 2005, op een top in Bratislava, ontplofte Poetin tegen de Amerikaanse president George W. Bush. Zijn tirade kwam hier op neer: “We hebben alles gedaan wat we konden om jullie tevreden te stellen. We hebben julie gesteund in de war on terror, we hebben militaire bases gesloten, we hebben toegestaan dat jullie eenzijdig het ABM-verdrag hebben opgezegd, zelfs Irak was niet echt een probleem en wat kregen we ervoor terug? Niets.”
In Oekraïne en Georgië waren destijds, na massale demonstraties, pro-westerse oppositieleiders aan de macht gekomen. Die protestbewegingen werden gesteund door westerse sympathisanten. De Verenigde Staten bijvoorbeeld staken de afgelopen jaren 5 miljard dollar in de ‘opbouw van een civil society’ in Oekraïne. De nieuwe leiders flirtten nadrukkelijk met de EU en met de Navo.
Dat bracht Vladimir Poetin ertoe om na Bush ook Condoleezza Rice, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, in 2006 te waarschuwen: “Jullie begrijpen niet wat jullie aan het doen zijn. Jullie spelen met vuur.”
Uiteindelijk, op de Veiligheidsconferentie in München, waar jaarlijks de top van de internationale diplomatie, regeringsleiders, staatshoofden en veiligheids-experts samenkomen, zei Poetin klip en klaar het volgende. “Ik wil recht uit het hart vertellen wat ik werkelijk vind van internationale veiligheidsvraagstukken”.
De Rus legde al zijn grieven, zijn frustraties over de ‘dubbele standaard’ van het Westen en zijn afkeer van de door de Verenigde Staten opgedrongen ‘unipolaire wereld’ op tafel. Hij refereerde weer aan Kosovo. Hier stond een getergde Russische leider, die besloten had dat het tijd was om de betrekkingen met het Westen op scherp te stellen.
Poetins rede sloeg in als een bom. “Terwijl Rusland door de Amerikanen de les wordt gelezen over democratie en mensenrechten”, zei Poetin, “maken diezelfde Amerikanen zich schuldig aan illegale invasies, waardoor geen enkel land zich nog veilig voelt en er een nieuwe wapenwedloop op gang komt”.
Poetin noemde de uitbreiding van de Navo nu openlijk een ‘provocatie’. “We hebben het recht om ons af te vragen tegen wie die gericht is.”
Rusland, herinnerde hij zijn gehoor, had garanties gekregen destijds, in 1990, dat de Navo niet naar het Oosten zou uitbreiden. “En wat zijn die waard gebleken?”
Over die westerse beloftes deden al jaren vage verhalen de ronde. Ik besloot om na te gaan hoe de vork in de steel zit. Klopte Poetins verhaal? Zijn er toezeggingen gedaan? En door wie?
Sinds 2009 is over de toedracht meer duidelijkheid, nadat zowel de Duitse oud-bondskanselier Helmut Kohl als Michail Gorbatsjov documenten vrijgaven. Rond de 20-jarige herdenking van de val van de Muur kwam ook voorheen geheime Amerikaanse en Britse informatie vrij.
Onderzoekers concluderen dat Poetin wel degelijk een punt heeft. De Sovjet-leiding ging destijds af op toezeggingen van Kohl en diens minister van Buitenlandse Zaken, Hans-Dietrich Genscher. (Dus niet op toezeggingen van Bush sr., zoals her en der wordt gesuggereerd.)
De Duitsers verzekerden Moskou dat de Navo niet naar het grondgebied van de DDR – of verder in Oost-Europa – zou uitbreiden als Moskou zou instemmen met de Duitse eenheid. Gorbatsjov dacht dat hij een deal had.
Maar in Washington was men het hier helemaal niet mee eens. De Amerikanen waren niet van plan om zich aan de Duitse beloftes te houden. Kohl sprak in hun ogen voor de Bondsrepubliek, niet voor de Verenigde Staten en de Navo. Bush sr. ging niet akkoord.
Gorbatsjov voelt zich achteraf verraden. Volgens het Duitse weekblad Der Spiegel niet onterecht: “Het Westen deed er alles aan om Moskou de indruk te geven dat uitbreiding niet op de agenda stond.”
De Sovjet-leiders waren te overdonderd door de ontwikkelingen. “We konden ons niet voorstellen dat het Warschau Pact (de tegenhanger van de Navo) uiteen zou vallen”, bekende oud-minister van Buitenlandse Zaken, Edoeard Sjevardnadze. Laat staan dat het Kremlin rekening hield met het Navo-lidmaatschap voor landen als Polen of Estland, dat toendertertijd nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. “De gedachte was absurd”, zei Gorbatsjov. Maar ze werd werkelijkheid.
De Russen hebben geen werkdocument dat aantoont dat de mondelinge toezeggingen van Kohl, Genscher en zelfs van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker – die door zijn baas, president Bush sr., werd teruggefloten – iets voorstelden. De Sovjet-Unie was aan het imploderen en toen in september 1990 de akkoorden over de hereniging van Duitsland werden getekend, slikte Gorbatsjov de inlijving door de Navo van de ex-DDR in ruil voor financiële steun. Een vernedering, waar de oud-president nu nog woedend over is. “Je kunt Amerikaanse politici niet vertrouwen”, zei hij tegen Der Spiegel.
Formeel heeft Vladimir Poetin dus ongelijk als hij beweert dat Moskou en het Westen waren overeengekomen dat de Navo niet naar het Oosten zou uitbreiden. Maar westerse leiders hebben de Russen destijds wel degelijk een rad voor de ogen gedraaid. Dat beseft Poetin. En mede om die reden was hij in München zo kwaad.
Behalve de uitbreiding van de Navo is een ander westers project een doorn in het oog van Vladimir Poetin. Dat is het Oostelijk Partnerschap (EaP) van de Europese Unie, een samenwerkingsverband tussen de EU en zes voormalige Sovjet-republieken: Armenië, Azerbeidzjan, Moldavië, Georgië, Oekraïne en – zelfs – het dictatoriaal geregeerde Wit-Rusland.
Het EaP werd opgericht in 2008. Het is een paradepaardje van de eerder genoemde Poolse minister van Buitenlandse Zaken, Radek Sikorski, en diens Zweedse collega Carl Bildt. De laatste is gedurende de Oekraïense crisis steeds woestere, anti-Poetin tweets de wereld in gaan sturen, maar dit terzijde. Via het EaP kan de soft power van Brussel succesvol worden ingezet, is de gedachte van Sikorski en Bildt – en vanzelfsprekend van veel andere betrokkenen – om de deelnemende ex-Sovjet-republieken los te weken uit de Russische invloedssfeer en te integreren in het Westen.
Maar de initiatiefnemers onderschatten de opgekropte woede van Vladimir Poetin en diens wil tot revanche. In november 2013 kwam het op een Europese top in Vilnius tot een openlijke confrontatie tussen de EU en Rusland. Die rampzalig verlopen bijeenkomst bleek de opmaat naar de oorlog in Oekraïne.
Wat was er aan de hand? Ik beschrijf de gebeurtenissen in detail in mijn boek Merkel: koningin van Europa (Prometheus, 2014). Om duidelijk te maken hoe gespannen de sfeer was aan de vooravond van de oorlog in Oekraïne en hoezeer het Westen de Russische emoties bleek te hebben onderschat, neem ik het betreffende hoofdstuk hier integraal over:
“Angela Merkel, in die voor haar typische, een beetje voorovergebogen houding, stond in een ontvangstzaal van het presidentiële paleis in Vilnius, een glas witte wijn in haar rechterhand en haar gezicht op onweer. Het was eind november 2013. Europese staatshoofden en regeringsleiders, de politieke top van de Europese Unie (EU), een heel leger Europese ambtenaren, journalisten uit allerlei landen: ze waren allemaal naar de hoofdstad van Litouwen gekomen om hier de derde Eastern Partnership Summit bij te wonen.
Tussen de aanwezigen – en tussen de wandportretten van de Groothertogen van Litouwen – ontwaarde de Duitse bondskanselier ook de rijzige gestalte van de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj. Met z’n lengte van 1.93 meter torende Janoekovitsj, zoals gewoonlijk, hoog uit boven de meeste gasten. Tussen de twee politici ontspon zich een ongemakkelijk gesprek.
Op camera-beelden, die later door de Litouwse presidentiële administratie werden vrijgegeven, werd hun ontmoeting vastgelegd.
‘Goed om u hier te zien,’ zei Merkel, aanvankelijk in het Engels. ‘Maar we hadden, laat ik het zo uitdrukken, meer verwacht.’
Het kwam er wat aarzelend uit. Maar Merkel was duidelijk geïrriteerd. Ze glimlachte zurig. De teleurstelling droop van haar gezicht.
Meestal probeerde Viktor Janoekovitsj zijn gesprekspartners met z’n fysieke dominantie en z’n zware stem te intimideren. Maar nu sloeg hij de ogen neer. De president voelde zich duidelijk niet op z’n gemak. Toen mompelde hij iets, in het Russisch, over Rusland en over de grote druk uit Moskou waar hij aan had blootgestaan. De leider van Oekraïne maakte een nogal hulpeloze indruk.
Waarom was Angela Merkel zo ontevreden?
De bijeenkomst in Vilnius, in het hart van één van die nieuwe, jonge oostelijke lidstaten van de Europese familie, had een feestje moeten worden. In het Paleis van de Groothertogen zou worden gevierd dat na Litouwen, Estland en Letland weer een aantal voormalige Sovjet-republieken bereid was om zich nauwer aan de Europese Unie te verbinden.
De locatie was vol symboliek. Vilnius, de barokke Hanzestad, had tot 1991 nog deel uitgemaakt van de Sovjet-Unie. In deze regio hadden eind jaren ’80 als hoogtepunt van de Zingende Revolutie honderdduizenden demonstranten een menselijke keten gevormd: de Baltische Weg, van de Estse hoofdstad Tallinn, via Riga in Letland tot aan Vilnius.
Langs zeshonderd kilometer stonden daar gewone Europese burgers, mannen, vrouwen, bejaarden zowel als kleine kinderen – twee miljoen mensen in totaal -, in een indrukwekkend protest tegen decennia van brute Sovjet-onderdrukking. Op die bewuste 23e augustus 1989 werd herdacht dat vijftig jaar geleden het Molotov-Ribbentrop Pact werd getekend – het niet-aanvalsverdrag waarin Nazi-Duitsland en Sovjet-Rusland hun invloedssferen in Oost-Europa hadden afgebakend. De Baltische landen, was daarin overeengekomen, vielen onder Moskou.
De drie Baltische staten hadden zich aan de Russische invloed weten te onttrekken door na hun onafhankelijkheid lid te worden van de Europese Unie en van de Navo. Ze waren inmiddels stevig ingebed in westerse economische- en militaire structuren en ze voelden zich beschermd door die verdragen.
Nu was het de beurt aan Oekraïne, Armenië, Moldavië, Georgië, Azerbeidzjan en mogelijk in de toekomst zelfs aan het dictatoriaal geregeerde en daardoor internationaal zeer geïsoleerde Wit-Rusland – de zes landen van het zogeheten Oostelijk Partnerschap – om diezelfde weg naar Europa af te leggen. Het Oostelijk Partnerschp was in 2008 opgezet, op initiatief van Polen en Zweden, als een manier om voormalige Sovjet-republieken aan de Europese Unie te binden. De een een stuk eerder dan de ander, dat sprak vanzelf. Te beginnen met vrijhandelsakkoorden en liberalere visa-regelingen.
Gastvrouw van de top in Vilnius was de Litouwse president Dalia Grybauskaite. De dame met het opmerkelijke, korte en geblondeerde jaren ‘80 kapsel was Europees Commissaris geweest, voordat zij in 2009 werd gekozen als eerste vrouwelijke president van Litouwen. Met haar zwarte band in karate en haar uitspraak dat ze desnoods ‘zelf een geweer’ zou pakken om haar land tegen vijanden (lees: Rusland) te verdedigen had Grybauskaite de reputatie opgebouwd op z’n minst zo tough te zijn als Angela Merkel, ze was een Baltische Iron Lady. ‘Ik heb een hekel aan leugenaars en aan mensen die te laat komen,’ zei de Litouwse in een interview. Die bekentenis leek op een waarschuwing aan enkele van haar gasten.
Hoogtepunt van de Litouwse top had de ondertekening moeten worden van een vrijhandelsverdrag en een Associatie-overeenkomst tussen de EU en Oekraïne. De voormalige Sovjet-republiek was groot en met 45 miljoen inwoners bevolkingsrijk, Oekraïne was een grote potentiële afzetmarkt. Het land, de historische ‘graanschuur van Europa’, was een voorname graanexporteur en beschikte over een belangrijke wapenindustrie, waar in het Westen met begerige ogen naar werd gekeken. Door Oekraïne liep bovendien een uitgebreid pijpleidingen-netwerk, waar bijna de helft van de immense Russische gasexport naar twaalf EU-staten doorheen werd gepompt. Oekraïne was een van de grootste stroomproducenten in Europa. En het land had havens aan de Zwarte Zee.
Na jaren van wanbeleid, als gevolg van incompetentie en grootschalige corruptie, lag de Oekraïense economie er desolaat bij. Het land was door oligarchen, frauduleuze ambtenaren, politici en criminelen leeggeplunderd. ‘Oekraïne is zo arm als Paraquay en zo corrupt als Iran’, schreef een Amerikaanse zakenkrant.
De scepsis over de ontwikkelingen in Oekraïne was in de EU steeds groter geworden. Brussel dreigde zaken te doen met een onbetrouwbaar bewind dat sterke criminele trekken vertoonde. Maar buurlanden als Polen en Litouwen bleven zich hard maken voor de samenwerking met Kiev. Onder de landen van het Oostelijk Partnerschap legde Oekraïne veruit het meeste gewicht in de schaal. Het slagen van het Partnerschap hing dan ook af van het voorbeeld dat juist deze voormalige Sovjet-republiek zou geven.
Slechts enkele dagen voor de top in Vilnius kwam er onverwacht nieuws uit Kiev: de ondertekening van de 900 pagina’s tellende associatie-overeenkomst kon niet doorgaan. Oekraïne, zo werd duidelijk, was gezwicht onder Russische druk. Moskou wilde niet dat Kiev zich aan het Westen zou binden. Vladimir Poetin had andere plannen met Oekraïne.
De Eastern Partnership Summit, de top waar Europa zichzelf weer eens had willen vieren, dreigde uit te lopen op een debacle. Eerder al had Armenië, eveneens onder Russische druk, afgezegd. In het autoritair bestuurde Azerbeidzjan en in het dictatoriaal geregeerde Wit-Rusland was nog veel te veel mis om over serieuze integratie met de EU te kunnen spreken. En nu ook Oekraïne afviel, bleven alleen Georgië en Moldavië over. Die twee landjes zetten hun plannen door en zouden in Vilnius overeenkomsten met Brussel paraferen. Maar om dat nou een hoogtepunt te noemen in de geschiedenis van de Europese Unie?
Daarom stond Angela Merkels gezicht op onweer toen zij, tijdens het aperitief voorafgaand aan het werkdiner, president Janoekovitsj aanschoot. Ze voelde zich bedrogen.
Jaren was er onderhandeld, sinds Kiev en de Europese Unie overeen kwamen dat de politieke banden zouden worden aangehaald en dat Oekraïne economisch binnen de Unie zou worden geïntegreerd. Een aantal vereisten was inmiddels doorgevoerd. Enkele politieke gevangenen waren vrijgelaten, hoewel de bekendste onder hen, Joelia Timosjenko – een voormalige premier die in 2011 was veroordeeld wegens machtsmisbruik – nog in de cel zat. Handelsrestricties waren opgeheven. En nu was al dat werk voor niets geweest. Merkel, die normaal gesproken voorzichtig opereert, maar er in dit soort situaties geen doekjes om windt, wreef het Janoekovitsj onmiddellijk in. Waar iedereen bij stond.
‘We hadden meer verwacht.’
Viktor Janoekovitsj draaide met z’n ogen en schudde z’n hoofd, als om aan te geven dat de situatie hem boven het hoofd was gegroeid. Toen kwam het hoge woord eruit:
‘De economische situatie in Oekraïne is buitengewoon moeilijk. En we hebben grote problemen met Moskou.’
Een jonge tolk wilde vertalen, maar Merkel, die immers goed Russisch kent, wuifde hem geïrriteerd weg. President Grybauskaite, die had gestudeerd aan de universiteit van Sint Petersburg en Russisch spreekt met een zangerig noords accent, mengde zich in het gesprek. Maar ook zij kon Janoekovitsj niet op andere gedachten brengen. De Oekraïner ging het akkoord niet tekenen.
‘Ik zou willen dat u naar mij luisterde,’ zei Janoekovitsj, en hij priemde nu driftig met zijn vinger. ‘Ik stond 3,5 jaar alleen in mijn onderhandelingen met Rusland, in zeer ongelijke posities. Een op een. Dat was niet makkelijk.’
Het verhaal kwam hier op neer.
Begin november had Vladimir Poetin een ontmoeting met Janoekovitsj georganiseerd op een militair vliegveld bij Moskou. Zo geheim was die bijeenkomst dat de Russen aanvankelijk ontkenden dat hij had plaatsgehad. In dat gesprek dreigde de Russische president met een import-blokkade van Oekraïense producten, met name van die uit het Oosten van het land, waar Janoekovitsj zijn machtsbasis had. Al in een eerder stadium had Rusland het de Oekraïners lastig gemaakt: door overdreven nauwgezette controles van vrachtvervoer aan de grens, door de import te weigeren van bepaalde producten en te schermen met een hogere gasprijs. Maar zou Poetin deze boycot doorzetten dan dreigden tienduizenden banen in Oekraïne op de tocht te komen staan. Het land zou miljarden euro’s aan inkomsten mislopen.
Poetin had een tegenvoorstel: zou Oekraïne zich aansluiten bij zijn Euraziatische Unie, samen met andere voormalige Sovjet-republieken, waaronder ook Armenië, dan kon Kiev rekenen op veel geld: miljarden aan subsidies, schuldkwijtscheldingen en tariefvrije importen. Janoekovitsj, die weliswaar bekend stond als pro-Russisch, maar die in werkelijkheid een gecompliceerde relatie onderhield met Poetin – die geen respect voor hem had – koos eieren voor z’n geld.
Wat had hij ook van de EU te verwachten? Voor een volwaardig lidmaatschap van de Unie kwam Oekraïne de komende decennia niet in aanmerking. En geld? De EU had leningen in het vooruitzicht gesteld, ter hoogte van 610 miljoen euro, met uitzicht op een lening van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) van een miljard. Maar onder allerlei strenge voorwaarden.
Dan was Poetins aanbod, hoewel gedaan met een vlijmscherp mes op tafel, een stuk aantrekkelijker.
De EU was er vanuit gegaan dat het vooruitzicht voor Oekraïne om deel uit te maken van de beschaafde Europese landengroep op zichzelf al een belangrijke drijfveer zou zijn voor ondertekening van het associatie-verdrag. Oekraïne had vanaf dat moment immers een Europese toekomst in vrijheid voor het grijpen: welvarend en met een stabiele democratische rechtsorde. Ooit. De Europese softpower zou ongetwijfeld winnen van de Russische hardpower. Maar, zoals wel vaker, hadden Europese politici en bureaucraten zich schromelijk vergist.
Janoekovitsj’ weigering kwam als een enorme schok. Ook in eigen huis. De bekendmaking dat Kiev niet zou tekenen, had in Oekraïne onder pro-westerse burgers een golf van protest losgemaakt. Duizenden mensen waren de straat op gegaan. Velen met blauwe Europese vlaggen. ‘We horen bij de Europese Unie, niet bij de Sovjet Unie!’, hadden die demonstranten op hun spandoeken geschreven. Er deigde een revolutionaire situatie te ontstaan.
In de aanloop naar Vilnius hadden onzekerheid en nervositeit overheerst. Voor het eerst had een voormalig Oostblok-land het aanbod afgeslagen om te integreren in het Westen. Dat was voor veel betrokkenen moeilijk te accepteren. Zij bleven hopen. Ging president Janoekovitsj, die dubbele signalen bleef afgeven, wellicht alsnog tekenen?
Vanuit haar cel had ook voormalig minister-president Joelia Timosjenko zich in het debat gemengd. Zij deed een dramatische oproep aan Janoekovitsj. Timosjenko, de vrouw met de kenmerkende, folkloritische haarvlecht, was een bijzonder controversiële politica, met een duistere geschiedenis van corruptie en machtsmisbruik. Maar ze was ook een charismatische oppositieleidster, van wie werd verwacht dat zij in de toekomst in de Oekraïense politiek nog een rol van betekenis zou spelen. Haar invrijheidsstelling en medische behandeling in Duitsland waren voorwaarden voor de EU om de ondertekening van het associatie-verdrag met Oekraïne door te laten gaan.
Het gerucht ging dat Angela Merkel zich tegenover haar schuldig voelde. Timosjenko was immers gevangen gezet nadat zij, op aandringen van Merkel en andere Europese leiders, in 2009 als premier van Oekraïne, tijdens een ‘gasoorlog’ met het Kremlin – waardoor ook in Europa huishoudens in de kou kwamen te zitten – een gasakkoord had gesloten met Moskou. Toen zij vervolgens in de oppositie belandde, werd tegen haar een strafzaak geopend omdat door haar toedoen Oekraïne door de gasdeal zou zijn benadeeld. Timosjenko werd veroordeeld tot zeven jaar cel.
Ook in de kwestie Timosjenko had president Janoekovitsj tot het laatste moment geaarzeld. Hij had geen zin om zijn meest geduchte politieke tegenstander vrij te laten. Daarop bood Julia Timosjenko uit zichzelf aan om in gevangenschap te blijven. Als het verdrag met Brussel er maar zou komen. ‘Ik geef u mijn woord,’ schreef zij, ‘dat ik mij op dezelfde dag dat u het verdrag ondertekent zal wenden tot Europese leiders om hen te vragen akkoord te gaan, ondanks dat niet aan alle voorwaarden is voldaan, inclusief die van mijn vrijlating.’
Timosjenko’s volwassen dochter Jevgenija begon zich steeds meer zorgen te maken. Zij riep in Duitslands grootste dagblad, Bild Zeitung, kanselier Merkel op om nu in te grijpen. Zij vreesde dat haar zieke moeder anders ‘dreigde te sterven’.
Dit was de gespannen sfeer die zich meester had gemaakt van de top in Vilnius en waarin Angela Merkel en Viktor Janoekovitsj elkaar spraken. Het gesprek leverde niets op.
De Duitse bondskanselier begreep toen nog niet dat de situatie veel ernstiger was dan zij tot dan had aangenomen. Het Oostelijk Partnerschap was voor Vladimir Poetin in alle opzichten een brug te ver gebleken. De Rus was bereid om elk middel in te zetten om het slagen van het project te ondermijnen. Desnoods ook militair.
De zes voormalige Sovjet-republieken waren, tot schrik van de verraste EU-functionarissen, die zich ineens met ouderwetse machtspolitiek zagen geconfronteerd, inzet geworden van een explosief geopolitiek steekspel tussen Rusland en het Westen, waarin ook de Verenigde Staten en de NAVO rollen zouden opeisen. Oekraïne werd het slagveld.
De mislukte top in Vilnius bleek de opmaat naar de grootste crisis uit Angela Merkels politieke loopbaan. In Europa dreigde een burgeroorlog.”
Wat volgde op die top in Vilnius, is genoegzaam bekend: een burgeroorlog brak inderdaad uit. Maar ook nu wijkt het Russische narratief af van dat in het Westen, bijvoorbeeld over de ware toedracht van de gebeurtenissen op de Maidan. Waar westerse analisten er de nadruk op leggen dat Viktor Janoekovitsj op 21 februari ‘uitweek’ naar Rusland – en dus de weg vrijmaakte voor een revolutionaire omwenteling – zien de Russen een staatsgreep.
Wat zijn de feiten? Na bemiddeling door de ministers Steinmeier, Laurent Fabius van Frankrijk en – daar is hij weer – Sikorski van Polen, stemde Janoekovitsj in met een regeling, die voorzag in een groot aantal ingrijpende concessies, waaronder een grondwetswijziging en vervroegde presidentsverkiezingen. Janoekovitsj was weliswaar intens corrupt, maar hij was in 2010 wel op democratische wijze aan de macht gekomen. Dat hij instemde met het akkoord onder druk van de straat – in dit geval de Maidan – kon door de demonstranten als een overwinning worden opgevat.
Maar de situatie was al tezeer uit de hand gelopen, het geweld had al tientallen doden en honderden gewonden tot gevolg gehad. De Maidan Raad (de vertegenwoordigers van het revolutieplein) weigerden in te stemmen. Op een interessante video is de reactie te zien en te horen van Radek Sikorski, die woedend reageert op de nee-stemmers onder de opstandelingen: “Jullie zitten zo fout. Als jullie dit akkoord niet steunen krijg je de staat van beleg, het leger, dan gaan jullie er allemaal aan.”
Die weigering van de oppositie om met de zittende president een overeenkomst te sluiten en de daaropvolgende vlucht van Janoekovitsj – die blijkbaar vreesde te zullen eindigen als Nicolae Ceausescu – wordt door Poetin uitgelegd als een klassieke ‘coup’. Dat bovendien de vechtersbazen van de Maidan voor een groot deel werden gerecruteerd uit radicaal-nationalistische groeperingen, zoals Pravy Sektor en de partij Svoboda – die banden onderhoudt met de Duitse neo-nazi’s van de NDP -, is voor het Kremlin reden om te spreken van een ‘fascistische putsch’.
Artikel gaat verder na video.
Inderdaad bestaat Pravy Sektor uit zelf verklaarde neo-nazi ‘s. En in de nieuwe regering werd een aantal zetels gereserveerd voor ultra-nationalisten met een bedenkelijke, antisemitische en anti-Russische reputatie. Aan het front in het Oosten vecht bovendien een openlijk nazistische eenheid, het bataljon Azov, dat ook buitenlandse neo-nazi vrijwilligers weet aan te trekken.
De invloed van de neo-nazi’s in Kiev wordt door westerse media meest gebagatelliseerd, met als argument dat extreem-rechtse en ultra-nationalistische leiders als Dmitri Jarosj (Pravy Sektor), Oleg Tjagnybok en Oleg Ljasjko bij de presidentsverkiezingen in mei nauwelijks stemmen wisten binnen te slepen. Maar de Russische propaganda duidt de machthebbers in Kiev consequent aan als ‘fascisten’.
Die ‘fascisten’ zijn in de ogen van de Russen aan de macht kunnen komen dankzij openlijke Amerikaanse steun. Als bewijs voor die stelling haalt het Kremlin een afgeluisterd telefoongesprek aan van de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken, Victoria Nuland met de Amerikaanse ambassadeur in Kiev, Geoffrey Pyatt. Daarin zegt Pyatt:
“I think we’re in play.”
De twee spreken vervolgens over hun plannen met ‘Yats’, met wie Arseni Jatsenjoek wordt bedoeld, de huidige premier, en ‘Klitsch’, waarmee de profbokser-annex-politicus Vitali Klitschko word aangeduid. Klitschko is inmiddels burgemeester van Kiev.
Nuland maakt in dat gesprek duidelijk dat wat Washington betreft de bankier en voormalige minister Jatsenjoek de nieuwe premier van Oekraïne moet worden. De onervaren ‘Klitsch’ moet nog een tijdje aan de zijlijn toekijken. Wat de Europese Unie wil en zegt doet er niet toe: ‘You know, fuck the EU,’ zegt Nuland. Precies dit scenario werd werkelijkheid.
Washington moest met het schaamrood op de kaken de authenticiteit van de tape erkennen. Vanzelfsprekend vormt het uitgelekte gesprek voor Moskou hét bewijs dat de machtsovername in Kiev mede georchestreerd is door de Amerikanen. Waarmee alle vroegere bezweringen door westerse leiders en Navo-woordvoerders, dat de oostelijke uitbreiding van Navo en EU voor Rusland geen bedreiging hoeft te betekenen – voor zover er na ‘Kosovo’ nog bewijs nodig was – de prullenmand in kunnen.
Overigens had ook het optreden van allerlei Europese politici, onder wie de Nederlander Hans van Baalen en de Belg Guy Verhofstadt, die de Maidan toeriepen ‘We have won!‘, in Moskou flink wat vragen opgeroepen. Al met al wekken zowel de brutale arrogantie van de Amerikanen Nuland en Pyatt, die blijkbaar denken over het lot van 45 miljoen Oekraïners te kunnen beslissen, als het naïeve triomfantalisme van de EU-politici op de Maidan verbazing.
Ook tijdens het verdere verloop van de crisis bleek hoezeer beide kanten hun eigen interpretatie geven aan de gebeurtenissen. Aan de Russische versie wordt in het Westen in de meeste gevallen weinig tot geen geloof gehecht – met een aantal uitzonderingen, vooral onder Duitse commentatoren: de ‘Putinversteher‘.
Intussen is de Krim Russisch, Oost- en Zuid-Oekraïne staan in brand, meer dan 2500 mensen zijn gedood, onder wie veel burgers – van hen bijna 200 Nederlanders – en ondanks dat vandaag een wapenstilstand moet ingaan, hebben maar weinig mensen vertrouwen in een vreedzame oplossing.
Deze zinloze tragedie, want dat is het, had voorkomen kunnen worden. Het Westen, Oekraïne en Rusland hadden de afgelopen maanden een uitweg kunnen vinden in onderhandelingen. Het Westen had, in plaats van vast te houden aan haar rituele uitbreidingsfetisjisme, Ruslands bezwaren tegen de expansie van de EU en de Navo serieus moeten nemen en de machthebbers in Kiev ervan moeten overtuigen dat het ook in het belang van Kiev is wanneer niet nog meer voormalige Sovjet-republieken lid van de EU en de Navo worden. Althans, niet binnen afzienbare tijd.
Over de status van de regio’s die de Russen Novorossija noemen hadden met Kiev afspraken moeten worden gemaakt. En het Westen had Moskou duidelijk moeten maken dat, nu er eenmaal een nieuwe machtsbalans in Europa is gevonden, het Kremlin zich daaraan heeft te houden en dat in het verdragsgebied van de Navo artikel 5 zonder beperking geldt.
De Duitse minister van Buitenlandse Zaken, Frank-Walter Steinmeier (SPD), heeft de afgelopen maanden geprobeerd om via onderhandelingen tot een oplossing te komen. Onvermoeibaar reisde hij tussen de verschillende hoofdsteden, hij dwong alle betrokkenen aan de onderhandelingstafel, hij nodigde hen uit naar Berlijn, praatte en praatte. Maar toen werd vlucht MH17 uit de lucht geschoten en verhardden de posities nog meer.
Het Westen concludeerde – zonder dat hiervoor tot nog toe hard bewijs is geleverd – dat Russische separatisten met Russisch materieel het passagiersvliegtuig hebben neergehaald en de westerse landen besloten tot scherpere sancties. Kiev dacht intussen met militaire middelen de opstand in de Donbass te kunnen neerslaan – wat een misrekening bleek.
Het westen gaat intussen verder met haar uitbreidingspolitiek. Eind juni tekenden Oekraïne en de Europese Unie alsnog het omstreden Associatieverdrag. Daarmee komt vooralsnog een einde aan Vladimir Poetins droom van een Eurazatische Unie, want zonder de grote Oekraïne heeft die geen levensvatbaarheid.
Binnen de Navo gaan bovendien steeds meer stemmen op om Oekraïne versneld tot het bondgenootschap toe te laten. Zover zal het (nog) niet komen, maar vooral Polen en de Baltische staten zijn duidelijk niet langer geïnteresseerd in een dialoog met Moskou. Zij willen het liefst Kiev wapens leveren en op het eigen grondgebied Navo-troepen stationeren. “In Oekraïne vecht Rusland een oorlog uit met Europa”, meent Dalia Grybauskaite, de iron lady van Litouwen. “Genoeg is genoeg.”
Ook de Verenigde Staten blijven op ramkoers.
Voor Vladimir Poetin zijn dit allemaal bewijzen dat hij het al die tijd bij het rechte eind heeft gehad en dat het Russische wantrouwen sinds ‘Kosovo’ gerechtvaardigd is. Wie de afgelopen jaren enigszins heeft opgelet en de geluiden uit Moskou heeft opgevangen en verstaan, weet inmiddels wat dit betekent. Het Westen dreigt met open ogen een oorlog met Rusland in te wandelen. En niemand kan zeggen dat Vladimir Poetin niet heeft gewaarschuwd.
Zeg het ze, Toon, inhoudelijk heeft Wierd niks, behalve een boek over Poetin, 1o jaar correspondentschap in Rusland en voor de Toons van deze wereld nog een snelcursus intelligentie: https://t.co/odAFhGX8QB . Echt, waar worden deze mensen gemaakt? https://t.co/xMYOf5AWT1
— Wierd Duk (@wierdduk) May 20, 2023
