In deze tijd komen in alle continenten autocraten aan de macht, met als sprekende voorbeelden Poetin, Xi Jinping, Bolsonaro, Al-Sisi en Orban. Dit is geen toeval. We bevinden ons in een overgangsperiode naar een nieuwe wereldorde. De opkomst van autocraten is een reactie op mondiale ontwikkelingen die gaande zijn, met name de globalisering en het ontstaan van multiculturele samenlevingen. Er is een strijd gaande tussen democratische leiders met in hun kielzog de mainstream media en diegenen die opkomen voor de identiteit van hun volk, voor soevereiniteit van het land, voor de eigen nationaliteit en cultuur. In eerste instantie is er een overgangsfase in een zeer risicovolle en dreigende politieke realiteit, met als extreme voorbeelden de invasie van Oekraïne, met alle wreedheden en zinloze destructie van dien en de onderdrukking van miljoenen Oeigoeren in China.
In deze bijdrage wil ik eerst en vooral de opkomst van autocraten verder toelichten om daarna een mogelijk toekomstscenario te schetsen. Zal om de mensheid voor het ergste te behoeden een charismatische leider opstaan die miljarden mensen kan inspireren voor een radicaal andere levenswijze, zoals joden en christenen geloven dat er een Messias zal komen die het Koninkrijk Gods op aarde zal vestigen? Zijn de huidige autocraten de wegbereiders van betere tijden?
De Venezolaanse journalist, Moisés Naim, gepromoveerd in Harvard, eerder hoogleraar economie, minister van Handel en Industrie en directeur bij de Wereldbank, analyseert in zijn zojuist verschenen boek The revenge of power: How autocrats are reinventing politics for the 21st century de opkomst van autocraten. Hij heeft het over 3P autocraten. De P’s staan voor populisme, polarisatie en post truth; drie strategieën waarmee autocraten alles in het werk stellen om macht te verwerven en te behouden.
Populisme is een ’verdeel en heers’-strategie waarbij de autocraat zegt het volk te willen beschermen tegen een vreselijke elite of tegen een vermeende vijand. Hij doet zich voor als de charismatische, eventueel door God gezonden leider die het recht zal herstellen. De komst van Poetin wordt binnen de Russisch-Orthodoxe kerk als het ‘mirakel van God’ beschouwd. Geen dominee haalt het in zijn hoofd om dit van een democratisch gekozen leider als Mark Rutte te zeggen.
Met polarisatie worden de zaken op scherp gezet. Het gaat om een ideologische strijd en om de bescherming van de eigen identiteit en de essentie van de cultuur. Met ‘post truth‘ bedoelt Naim gewoonweg het liegen en het dubbelzinnig, verhullend beleid dat door een autocraat wordt gevoerd, waarbij gebruik gemaakt wordt van ‘pseudo wetgeving’ met rechters die meeheulen met de machthebber, een ‘pseudo parlement’ dat alle initiatieven van de autocraat goedkeurt en ‘pseudo verkiezingen’ om de schijn van democratie op te houden.
De typische autocraat wil revanche nemen tegen economische, politieke en sociale machten die de integriteit van het eigen land aantasten. Het gaat om wraak tegen de economische uitbuiting door een internationaal opererende elite, om verzet tegen de massa-immigratie of wat sommigen noemen de ‘omvolking’, tegen de globalisering die de werkgelegenheid van het eigen volk aantast en tegen actiegroepen die de eigen cultuur ondermijnen. Autocraten richten zich vooral tot diegenen die ontgoocheld zijn, de misnoegden die van een leider verwachten dat hij hun problemen werkelijk oplost. Volgens Moisés Naim kunnen de hedendaagse autocraten inspelen op de mening van velen dat politici allemaal incompetente profiteurs zijn, of op het gebrek aan vertrouwen in de gevestigde macht. Autocraten steunen elkaar in deze strijd. Ze wisselen ervaringen uit en kijken hoe de anderen handelen. Zij feliciteren elkaar bij de gemanipuleerde verkiezingen. Er is een soort mondiale broederschap tussen de 3P autocraten.
Hoe kan de democratie winnen tegen de kracht van autocraten, vraagt Naim zich af. Volgens deze auteur is democratie de enige weg om vrijheid te waarborgen, ondanks alle tekortkomingen van democratieën. Hij wijst naar zijn eigen land Venezuela, waar veel problemen waren, maar waar de democratie werkte. Er was een zekere voorspoed en voldoende voedsel in de supermarkten. Met de dictatuur van Maduro is een catastrofe ontstaan. Naim vergeet erbij te melden dat 200 families nagenoeg alle rijkdom van het land bezaten onder de vorige democratische regeringen.
Hoe komt het dat overal in de wereld autocraten hun kans kunnen grijpen? Volgens Naim wordt een machtswissel in deze eeuw vooral veroorzaakt door (1) de klimaatverandering die massa-immigratie op gang brengt, want sommige gebieden worden onleefbaar en sommige eilanden en schiereilanden verdwijnen simpelweg, (2) de pandemieën die de economie en de sociale voorzieningen ontwrichten en (3) artificiële intelligentie waardoor het dagelijks leven meer en meer beheerst wordt door onbegrijpelijke en ongrijpbare algoritmen. AI en automatisering veranderen de arbeidsmarkt grondig, terwijl velen er zich niet zomaar aan kunnen aanpassen.
De democratie kan volgens Naim winnen als rekening wordt gehouden met de politieke realiteit, zoals de grote verschillen tussen rijk en arm, de gevolgen van de klimaatverandering en hoe we die efficiënt kunnen aanpakken en de impact van de maatregelen tijdens een pandemie op het wel en wee van de burgers. Het probleem van democraten is dat ze geen sterk, de massa aansprekend verhaal hebben. Autocraten kunnen miljoenen met hun verhaal begeesteren en alle middelen zijn goed, tot de meest flagrante leugens toe, om hun doel te bereiken. Ze komen er vreemd genoeg makkelijk mee weg. Een voorbeeld hiervan is Donald Trump die ooit zei dat als hij iemand zou doodschieten in de Fifth Avenue, geen haan naar zou kraaien.
In veel gevallen gaat de overgang naar een autocratie in kleine, geleidelijke stappen. Het puntensysteem in China is daar een voorbeeld van. Dit systeem is gebaseerd op waargenomen gedrag en opinies. Wie veel punten behaalt kan gebruik maken van openbare en andere diensten. Xi Jinping gebruikt als argument de strijd tegen corruptie; dat is zijn sterk verhaal, maar de strijd dient ook om rivalen uit te schakelen. In Europa zaten we tijdens de pandemie ook min of meer in een autocratie met het vaccinatiebewijs als puntensysteem dat recht geeft op bepaalde privileges. We moeten daarom alert zijn op maatregelen die na de pandemie doorgaan en overdreven controle over de burgers wettigen.
Ik meen, in tegenstelling tot Moisés Naim, dat het niet zal gaan om een overwinning van de democratie. Een democratie zal de gigantische problemen waarmee we in deze eeuw te maken hebben niet kunnen oplossen. Dat autocraten aan de macht komen is in zekere zin een logische ontwikkeling omdat grondige veranderingen in het beleid noodzakelijk zijn, desnoods tegen de wil van de meerderheid in. Het sterke verhaal dat we nu nodig hebben is, naar mijn persoonlijke overtuiging, een moderne versie van de Toren van Babel zoals uitgelegd door joodse exegeten. In dit verhaal ging het ook over globalisering en een multiculturele samenleving die uitmondden in chaos. In Babel hadden de mensen de harmonie met de natuur verloren. De massa werd eenvormig. De mensen werden gezien als objecten zoals nu bij een beleid gebaseerd op algoritmen. Het onpersoonlijke, het anonieme en het neutrale beheersten het dagelijks leven. Relaties werden machtsrelaties. De mens in Babel was bij uitstek eenzaam, ondanks de massa waarin hij zich bevond. In de eenvormige samenleving was geen plaats voor individualiteit. Toen Babel uiteenviel ging elk volk terug naar het eigen land, werden de bindingen hersteld en de intimiteit van het gezin kwam terug op de voorgrond als hoeksteen van de samenleving.
Het kernthema van het verhaal voor de 21ste eeuw zal gaan over de verantwoordelijkheid van elk individu en van elk volk. De verdere opwarming van de aarde kan slechts worden verhinderd als ieder van ons zijn koopgedrag radicaal wijzigt, door het materialisme te beperken zodat de industriële productie gereduceerd wordt tot het hoogst noodzakelijke. De miserie in de Derde Wereld zal slechts worden opgelost en de massa-immigratie beëindigd als elk volk de verantwoordelijkheid opneemt voor het eigen land. De dictatuur van algoritmen zal geen vat hebben op ons als we in ons leven de nadruk leggen op onze intieme relaties in het gezin en op het samenzijn met mensen die onze normen en waarden delen.
Besluitend: de leider die de ellende aangericht door autocraten zal overwinnen, zal zich richten tot de individuen in de massa en hen inspireren voor verantwoordelijk gedrag in de gewone dagelijkse omgang, te beginnen bij de mensen met wie zij zich verbonden weten, met name in het gezin waar de essentiële waarden worden doorgegeven. Dit sluit goed aan bij wat Kierkegaard in 1846 schreef in zijn Afsluitend onwetenschappelijk naschrift, waarvan vorig jaar een prachtige vertaling in het Nederlands verscheen. Het gaat er volgens Kierkegaard niet om steeds objectiever te worden, maar om een subject te worden: de beslissing ligt bij de enkeling. Volgens deze Deense filosoof richt het christendom zich tot de enkeling. Christendom is een zaak van de geest, van de subjectiviteit en van de innerlijkheid. Het gaat om de innerlijkheid van de ethische eis om het goede te doen. Het is vrij zijn van elk geweld en is puur persoonlijk van aard tegen elk systeem, ideologie of religie die de werkelijkheid geweld aandoet. In de subjectiviteit is de waarheid van het christendom te vinden.
Objectief gezien is de waarheid in het geheel niet voorhanden. Anders geformuleerd: we moeten ons bevrijden van het geloof in een ideologie, van de hypes die op ons afkomen en van de kunstmatige behoeften die worden gecreëerd, om subjectief te kiezen voor wat echt zin heeft in ons leven. Alleen de enkeling kan dit bepalen. De slogan voor de nieuwe tijd wordt misschien Wees een individu, wat neerkomt op: laat je niet meeslepen door propaganda, laat je niet ophitsen door sociale media, geef geen gehoor aan een oproep om oorlog te voeren of een aanslag te plegen, maar luister gewoon naar de innerlijke stem van jouw geweten.
Is het sterke verhaal waarmee Europa de mensheid kan behoeden voor de apocalyps misschien te vinden in het christendom omdat dat geloof geen kwestie is van objectieve criteria of opgelegde dictaten, maar van een puur persoonlijke, subjectieve keuze?
Lees ook van Juliaan van Acker:
KLIK NIET OP DE RODE KNOP!
