De afgelopen dagen zijn in heel Iran protesten uitgebroken nadat een 22-jarige vrouw is overleden toen zij door de zedenpolitie werd vastgehouden wegens overtreding van de streng opgelegde islamitische kledingvoorschriften van het land.
De dood van Mahsa Amini, die door de Iraanse zedenpolitie was opgepakt omdat haar hoofddoek, of hijab, los zou zitten, heeft geleid tot gedurfde uitingen van verzet tegen mishandeling en mogelijke arrestatie.
Tijdens straatprotesten trokken sommige vrouwen hun verplichte hoofddoek af en draaiden er demonstratief mee in de lucht. Op online video’s is te zien hoe twee vrouwen hun hijabs in een vreugdevuur gooien. Een andere vrouw is te zien terwijl ze haar haar afknipt uit protest.
Veel Iraniërs, vooral jongeren, zijn de dood van Amini gaan zien als een onderdeel van de hardhandige aanpak door de Islamitische Republiek van afwijkende meningen en de steeds gewelddadiger behandeling van jonge vrouwen door de zedenpolitie.
Bij sommige demonstraties raakten demonstranten slaags met de politie en in de hoofdstad Teheran waren dikke wolken traangas te zien. Demonstranten werden ook achtervolgd en met knuppels geslagen door de Basij, vrijwilligers van de paramilitaire Iraanse Revolutionaire Garde, die op motoren rijden.
De Basij hebben in het verleden protesten met geweld onderdrukt, onder meer over waterrechten en de instortende economie van het land.
Toch roepen sommige demonstranten nog steeds “dood aan de dictator”, gericht tegen het bewind van opperste leider Ali Khamenei en de theocratie van Iran, ondanks de dreiging van arrestatie, gevangenisstraf en zelfs de mogelijkheid van een doodvonnis.
Dit is een blik op de oorzaak van de protesten en waar ze toe kunnen leiden.
De Iraanse moraalpolitie arresteerde Amini op 13 september in Teheran, waar ze op bezoek was vanuit haar woonplaats in de westelijke Koerdische regio van het land. Ze stortte in op een politiebureau en stierf drie dagen later.
De politie hield haar aan omdat ze haar hijab te los droeg. Iran eist dat vrouwen in het openbaar een hoofddoek dragen die hun haar volledig bedekt. Alleen Afghanistan onder Taliban-bewind handhaaft nu actief een soortgelijke wet. Het ultraconservatieve Saoedi-Arabië heeft de handhaving de afgelopen jaren teruggeschroefd.
De politie ontkent dat Amini werd mishandeld en zegt dat ze stierf aan een hartaanval. President Ebrahim Raisi, die woensdag zal spreken op de Algemene Vergadering van de VN, heeft een onderzoek beloofd.
Amini’s familie zegt dat ze geen hartproblemen had en dat ze haar lichaam niet mochten zien voordat ze werd begraven. De demonstraties braken uit na haar begrafenis in de Koerdische stad Saqez op zaterdag, en verspreidden zich snel naar andere delen van het land, waaronder Teheran.
Iraanse vrouwen hebben volledige toegang tot onderwijs, kunnen buitenshuis werken en openbare ambten bekleden. Maar ze moeten zich in het openbaar bescheiden kleden, waaronder het dragen van de hijab en lange, loszittende gewaden. Ongehuwde mannen en vrouwen mogen elkaar niet ontmoeten.
De regels, die dateren uit de tijd na de Islamitische Revolutie van 1979, worden gehandhaafd door de zedelijkheidspolitie. De politie, officieel bekend als de ‘begeleidingspatrouille‘, is gestationeerd in openbare ruimtes. Ze bestaat uit zowel mannen als vrouwen.
De handhaving werd versoepeld onder voormalig president Hassan Rouhani, een relatieve gematigde die op een gegeven moment de zedenpolitie ervan beschuldigde te agressief te zijn. In 2017 zei het hoofd van de politie dat ze niet langer vrouwen zou arresteren wegens overtreding van de kledingvoorschriften.
Maar onder Raisi, een vorig jaar gekozen hardliner, lijken agenten van de moraalpolitie weer los te gaan.
De Iraanse leiders hebben gezworen de omstandigheden van Amini’s dood te onderzoeken en beschuldigen het niet nader genoemde ‘buitenland’ en verbannen oppositiegroepen ervan dat zij dit aangrijpen om onrust te zaaien. Dat is een gemeenschappelijk patroon in de protesten van de afgelopen jaren.
Irans heersende geestelijken zien de Verenigde Staten als een bedreiging voor de Islamitische Republiek en menen dat het overnemen van westerse gebruiken de samenleving ondermijnt. Khamenei zelf heeft zogenaamde ‘gekleurde’ protesten in Europa en elders aangegrepen als buitenlandse interventies – en niet als mensen die demonstreren voor meer rechten.
De spanningen zijn vooral hoog sinds voormalig president Donald Trump zich terugtrok uit de nucleaire overeenkomst met Iran uit 2015 en verlammende sancties oplegde. De regering Biden heeft de afgelopen twee jaar met Europese bondgenoten samengewerkt om het akkoord nieuw leven in te blazen, maar de onderhandelingen lijken vast te zitten nu non-proliferatie-experts waarschuwen dat Iran genoeg hoogverrijkt uranium heeft voor een kernbom als het die zou willen bouwen. De Islamitische Republiek houdt vol dat haar programma vreedzaam is.
De gouverneur van Teheran zei woensdag dat de autoriteiten bij protesten in de hoofdstad drie buitenlanders hebben gearresteerd, zonder nadere toelichting. Iraanse veiligheidstroepen hebben ten minste 25 mensen gearresteerd, en de gouverneur van de provincie Koerdistan zegt dat drie mensen zijn gedood door gewapende groepen bij onrust die verband houdt met de protesten, zonder nadere toelichting.
Activisten en mensenrechtengroeperingen hebben de Iraanse veiligheidstroepen beschuldigd van het doden van demonstranten bij andere demonstraties, zoals die over de benzineprijzen in 2019.
De heersende geestelijken van Iran hebben verschillende golven van protesten van tientallen jaren geleden doorstaan en ze uiteindelijk met grof geweld neergeslagen.
De ernstigste betwisting van het bewind van de geestelijken was de Groene Beweging, die na de omstreden presidentsverkiezingen in 2009 opdook en opriep tot ingrijpende hervormingen; miljoenen Iraniërs gingen de straat op.
De autoriteiten reageerden met hardhandig optreden, waarbij de Revolutionaire Garde en de Basij-militie het vuur openden op demonstranten en golven van arrestaties lanceerden. Oppositieleiders werden onder huisarrest geplaatst.
Onder de doden was Neda Agha Soltan, een 27-jarige vrouw die een icoon van de protestbeweging werd nadat ze was doodgeschoten en doodbloedde in een video die door miljoenen mensen op sociale media werd bekeken.
