AP – Een jonge vrouw klimt boven op een auto in het midden van Mashhad, een conservatieve Iraanse stad die bekend staat om zijn islamitische heiligdommen. Ze doet haar hoofddoek af en begint te scanderen: “Dood aan de dictator!” Demonstranten in de buurt doen mee en auto’s toeteren ter ondersteuning.
Voor veel Iraanse vrouwen is het een beeld dat tien jaar geleden nog ondenkbaar zou zijn geweest, aldus Fatemeh Shams, die in Mashhad is opgegroeid.
“Als je ziet hoe vrouwen uit Mashhad de straat opgaan en hun sluiers in het openbaar verbranden, is dat echt een revolutionaire verandering. Iraanse vrouwen maken een einde aan een gesluierde samenleving en de verplichte sluier,” zegt ze.
Iran heeft de afgelopen jaren meerdere uitbarstingen van protesten gekend, vaak gevoed door woede over economische problemen. Maar de nieuwe golf toont woede tegen iets dat de kern vormt van de identiteit van de door geestelijken geleide Iraanse staat: de verplichte sluier.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Iraanse vrouwen demonstreren voor gelijke rechten, 12 maart, 1979. AP Photo/Richard Tomkins.
De Islamitische Republiek Iran eist dat vrouwen zich in het openbaar bedekken, onder meer door het dragen van een hijab of hoofddoek die het haar volledig moet verbergen. Veel Iraanse vrouwen, vooral in de grote steden, hebben lang een kat-en-muisspel gespeeld met de autoriteiten, waarbij jongere generaties losse sjaals en outfits dragen die de grenzen van conservatieve kleding verleggen.
Dat spel kan in een tragedie eindigen. Een 22-jarige vrouw, Mahsa Amini, werd in de hoofdstad Teheran gearresteerd door de zedenpolitie en stierf in hechtenis. Haar dood heeft geleid tot bijna twee weken van wijdverspreide onrust in alle provincies van Iran, waarbij studenten, middenstanders en mannen en vrouwen uit de arbeidersklasse de straat op zijn gegaan.
Volgens de Iraanse staatstelevisie zijn ten minste 41 demonstranten en politiemensen gedood. Een telling door Associated Press van officiële verklaringen van de autoriteiten gaf minstens 13 doden en meer dan 1400 gearresteerde demonstranten.
Een jonge vrouw in Teheran, die zegt dat ze de afgelopen week voortdurend heeft deelgenomen aan de protesten in de hoofdstad, zegt dat de gewelddadige reactie van de veiligheidstroepen de omvang van de demonstraties grotendeels heeft verminderd.
“Mensen komen nog steeds de straat op om een meter ruimte te vinden om hun woede uit te schreeuwen, maar ze worden onmiddellijk en met geweld achtervolgd, geslagen en in hechtenis genomen, dus proberen ze zich te mobiliseren in groepen van vier tot vijf personen en zodra ze een gelegenheid vinden rennen ze samen en beginnen te demonstreren,” zegt ze, sprekend op voorwaarde van anonimiteit.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Iraanse vrouwen oefenen in Persepolis voor de festiviteiten ter viering van het 2500-jarig bestaan van het Perzische rijk. 13 oktober, 1971. AP Photo/Horst Faas.
“Het belangrijkste protest dat ze (Iraanse vrouwen) nu doen is hun sjaals afdoen en verbranden,” voegt ze eraan toe. “Dit is in de eerste plaats een vrouwenbeweging, en mannen steunen hen in de achterlinie.”
Als schrijfster en mensenrechtenactiviste sinds haar studententijd aan de universiteit van Teheran, nam Shams deel aan de massale anti-regeringsprotesten van 2009 voordat ze Iran moest ontvluchten.
Maar deze keer is het anders, zegt ze.
Golven van gewelddadige repressie tegen protesten in de afgelopen 13 jaar “hebben de traditionele klassen van de samenleving gedesillusioneerd” die ooit de ruggengraat van de Islamitische Republiek vormden, zegt Shams, die nu in de Verenigde Staten woont.
Dat er protesten zijn geweest in conservatieve steden als Mashhad of Qom – het historische centrum van de Iraanse geestelijkheid – is ongekend, zegt ze.
“Elke ochtend word ik wakker en denk ik: gebeurt dit echt? Vrouwen die vreugdevuren maken met sluiers?”
De moderne Iraanse geschiedenis zit vol onverwachte wendingen.
Iraanse vrouwen die opgroeiden vóór de omverwerping van de monarchie in 1979 herinneren zich een land waar vrouwen grotendeels vrij waren in hun kledingkeuze.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Pro-regime demonstranten nemen deel aan een tegendemonstratie in Teheran, 23 september 2022. AP Photo/Vahid Salemi.
Mensen van allerlei pluimage, van links tot religieuze hardliners, namen deel aan de revolutie die de sjah ten val bracht. Maar uiteindelijk waren het Ayatollah Ruhollah Khomeini en zijn volgelingen die de macht grepen en een door sjiitische geestelijken geleide islamitische staat creëerden.
Op 7 maart 1979 kondigde Khomeini aan dat alle vrouwen een hijab moesten dragen. De volgende dag – Internationale Vrouwendag – marcheerden tienduizenden onthulde vrouwen uit protest.
“Het was echt de eerste contrarevolutionaire beweging,” zegt Susan Maybud, die deelnam aan die marsen en toen werkte als nieuwsassistent bij de buitenlandse pers.
“Het ging niet alleen om de hijab, want we wisten wat er daarna zou komen, het wegnemen van vrouwenrechten.” Ze bezat toen niet eens een hijab, herinnert ze zich.
“Wat je vandaag ziet is niet iets dat net gebeurd is. Er is een lange geschiedenis van vrouwen die protesteren en het gezag tarten” in Iran.
De hijab is “de bliksemafleider van de oppositie”, aldus Roham Alvandi, een Iraanse historicus en universitair hoofddocent aan de London School of Economics and Political Science.
“Het vertegenwoordigt het vermogen van de Islamitische Republiek om de meest private en intieme aspecten van het leven van de Iraniërs te controleren,” zegt hij.
Een eeuw of meer geleden was strikte sluiering grotendeels beperkt tot de hogere klassen van Iran. De meeste vrouwen woonden op het platteland en werkten, “dus hijab was niet echt mogelijk” voor hen, zegt Esha Momeni, een Iraanse activiste en geleerde verbonden aan de afdeling genderstudies van UCLA.
Veel vrouwen droegen een roosari of informele hoofddoek die “eerder deel uitmaakte van de traditionele kleding dan dat het een zeer religieuze betekenis had”.
Aan het eind van de 19e eeuw stonden vrouwen in het middelpunt van de straatprotesten, zegt ze. Tijdens Irans eerste democratische opstand in 1905 vormden veel steden lokale comités voor vrouwenrechten.
Dit werd gevolgd door een periode van van bovenaf opgelegde seculariserende hervormingen onder de tot militair omgevormde koning Reza Shah, die in de jaren dertig het dragen van de sluier in het openbaar verbood.
Tijdens de Islamitische Revolutie werd de hijab voor vrouwen een belangrijk politiek symbool van het land dat “dit nieuwe Islamitische tijdperk inging”, aldus Momeni. Toen ze opgroeide in Teheran, herinnerde ze zich dat ze “tussen twee werelden leefde”, waar familie en vrienden de sluier niet droegen tijdens privé bijeenkomsten, maar bang waren voor intimidatie of arrestatie door de politie of regeringsgezinde milities in het openbaar.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Tienduizenden Iraanse vrouwen demonstreren in Teheran ter ondersteuning van Ayatollah Khomeini’s wens dat alle vrouwen voortaan de ‘chador’ dragen en zich volledig onderwerpen aan de sharia. 1979. AP Photo/Randy Taylor.
In 2008 werd Momeni gearresteerd en een maand lang in eenzame opsluiting vastgehouden in de beruchte Evin-gevangenis in Teheran, nadat ze had gewerkt aan een documentaire over vrouwenactivisten en de campagne van 1 miljoen handtekeningen voor de hervorming van discriminerende wetten tegen vrouwen. Later werd ze vrijgelaten en sloot ze zich aan bij de protesten van de Groene Beweging in 2009.
Net als Shams ziet zij de huidige golf van protesten als het opschudden van de fundamenten van de Islamitische Republiek.
“Mensen zijn klaar met de hoop op interne hervormingen. Mensen die geen hijab willen is een teken dat ze willen dat het systeem fundamenteel verandert,” zegt Momeni.
De protesten van 2009 werden geleid door de Iraanse ‘hervormingsgezinde’ beweging die opriep tot een geleidelijke openstelling van de Iraanse samenleving. Maar geen van de Iraanse politieke partijen – zelfs niet de meest progressieve, hervormingsgezinde – steunde de afschaffing van de verplichte sluier.
Shams, die opgroeide in een relatief religieus gezin en soms een hijab droeg, vertelt hoe ze tijdens de protesten in 2009 de hoofddoek publiekelijk afzwoer. Ze werd aangevallen door regeringsgezinde media, maar ook gemeden door figuren uit de hervormingsbeweging – en door de familie van haar toenmalige man.
“De belangrijkste reden voor onze scheiding was de verplichte hijab,” zegt ze.
Nu Iran wordt getroffen door Amerikaanse sancties en verschillende golven van protesten, aangewakkerd door economische grieven, is het leiderschap insulair en compromisloos geworden.
Bij de presidentsverkiezingen van 2021 werden alle serieuze kandidaten gediskwalificeerd, zodat Ebrahim Raisi, een protegé van opperste leider Ali Khamenei, het presidentschap kon overnemen, ondanks een recordlage opkomst.
Artikel gaat verder na afbeelding.
Iraanse vrouwen demonstreren in Teheran voor gelijke rechten. 12 maart, 1979. AP Photo/Richard Tomkins.
De dood van Mahsa Amini, afkomstig uit een relatief verarmd Koerdisch gebied, heeft de woede over vormen van etnische en sociale – en genderdiscriminatie doen oplaaien, aldus Shams.
Van de universiteiten van Teheran tot verafgelegen Koerdische steden, hebben mannelijke en vrouwelijke demonstranten geroepen: “Wie onze zuster doodt, zullen wij doden!”
Shams zegt dat de Iraanse machthebbers zichzelf in een hoek hebben gedreven, waar ze vrezen dat toegeven aan de sluier de 44 jaar oude Islamitische Republiek in gevaar kan brengen.
“Er is geen weg terug, op dit moment. Als de Islamitische Republiek aan de macht wil blijven, moeten ze de sluierplicht afschaffen, maar daarvoor moeten ze hun politieke ideologie veranderen,” zegtze. “En de Islamitische regering is niet klaar voor die verandering.”
