(April Roach, Diederik Baazil, Sarah Jacob, Cagan Koc, Bloomberg, 21 november 2023) – Eeuwenlang is Nederland rijk geworden door open te staan voor de wereld. Bekend om zijn tolerante houding ten opzichte van seks, drugs en bedrijfswinsten, heeft het kleine, waterrijke land in economisch opzicht boven zijn stand gepresteerd.
Als expansieve handelsmacht bracht het ‘s werelds eerste multinationale onderneming voort en het blijft Europa’s grootste handelscentrum voor aandelen.
Nu, geconfronteerd met woningnood en spanningen over immigratie, is er een nieuwe consensus tegen ongebreidelde groei ten koste van alles.
Terwijl de kiezers naar de stembus gaan, wedijveren de kandidaten voor de verkiezingen van woensdag om het land juist meer af te sluiten van de wereld.
De vertrekkende regering heeft de lat voor de anderen hoog gelegd. Als aanvulling op de Amsterdamse ‘Stay Away‘-campagne gericht op jonge Britse mannen, hebben ze beleid ontworpen om de expats af te schrikken voor wie het land lange tijd zo aantrekkelijk is geweest.
Ze zijn van plan om het aantal vluchten te verminderen, het aantal migranten terug te brengen en de belastingvoordelen voor buitenlandse werknemers te verlagen.
En het lijkt door te dringen. Volgens de meeste enquêtes die in de aanloop naar de verkiezingen zijn gepubliceerd, liggen de centrumrechtse zittende partijen voor in de peilingen. Eén rivaal heeft een slogan die dit nieuwe tijdperk van bescheiden ambitie samenvat: “Niet alles kan overal tegelijk.”
Dat is niet de heersende houding in de vijfde economie van de Europese Unie, die voor een groot deel is gebouwd op land dat op de zee is gewonnen. Tot een paar jaar geleden was de reputatie van Nederland als één van de meest bedrijfsvriendelijke landen intact.
Nu, “hoe groter de uitdagingen,” zegt Sandra Phlippen, hoofdeconoom bij ABN Amro, “hoe meer we naar binnen kijken.”
In een land waarvan het gefragmenteerde kiesstelsel coalitieregeringen onvermijdelijk maakt, is consensus belangrijk en op dit moment is die consensus gericht op een herijking van het open-naar-iedereen imago van Nederland.
Hoewel ze zelf ooit een vluchteling was, heeft Dilan Yesilgoz-Zegerius het aanpakken van immigratie centraal gesteld in haar campagne voor de regerende VVD. Waarvan ze het leiderschap heeft overgenomen van demissionair premier Mark Rutte.
Frans Timmermans leidt een alliantie van de partijen GroenLinks en Partij van de Arbeid. Als klimaattsaar van de EU was hij de architect van het milieubeleid in het hele blok dat in zijn thuisland heeft geleid tot de gedwongen sluiting van boerderijen. In de laatste peiling steeg hij naar een gedeelde eerste plaats.
Pieter Omtzigt, die een afgescheiden partij vertegenwoordigt die net voor deze verkiezingen werd opgericht, is de architect van een plan dat vorige maand door het parlement werd goedgekeurd om de vrijstelling van inkomstenbelasting voor expats te verminderen. In de peiling van maandagavond was hij gezakt naar de vierde plaats.
De andere kandidaat in de kopgroep is Geert Wilders, die voor velen in en buiten het land verantwoordelijk is voor het mainstreamen van anti-migratie sentimenten.
Zijn uiterst rechtse Partij voor de Vrijheid was maandagavond naar de derde plaats gestegen, wat hem zou kunnen helpen om na de verkiezingen als koning te spelen.
Yesilgoz-Zegerius weigerde in een recent interview met Bloomberg een samenwerking met hem uit te sluiten.
De stemming was al aan het verschuiven onder Rutte, die van plan is zich terug te trekken uit het parlement zodra duidelijk is wie de volgende premier wordt.
In het kielzog van enkele opzienbarende bedrijfsschandalen greep hij de groeiende perceptie van de bevolking aan dat het verbond tussen het bedrijfsleven en de staat niet werkte.
Oliegigant Shell PLC bevestigde in 2019 berichten in de media dat het bedrijf het jaar daarvoor geen vennootschapsbelasting had betaald in Nederland.
In 2020 onthulde een Nederlandse krant dat het e-commerce reisbedrijf Booking.com BV miljoenen euro’s aan staatssteun had ontvangen tijdens de pandemie, terwijl het bijna geen belasting betaalde en voor 16 miljard dollar aan aandelen inkocht.
Later, ook al besteedde Rutte veel politiek kapitaal aan het proberen – en falen – van een populaire dividendbelasting waar bedrijven tegen waren, vertrok Shell uiteindelijk toch naar het Verenigd Koninkrijk in een zet die de Nederlandse regering “onaangenaam verraste”.
In zijn eerste tien jaar aan de macht kreeg de langstzittende premier van Nederland te maken met critici die hem ervan beschuldigden dat hij maar al te graag naar het bedrijfsleven luisterde.
Maar die critici zeuren niet meer zo hard.
Tijdens wat de laatste termijn van zijn 13-jarige premierschap zal zijn, heeft Nederland de winning uit het grootste gasveld van Europa stopgezet, zelfs toen de prijzen omhoog schoten in de nasleep van de oorlog in Oekraïne.
In reactie op lokale woede over aardbevingen liet de sluiting van het Groningenveld vloeibaar aardgas ter waarde van een biljoen dollar in de grond zitten.
Voor sommige kiezers komen de veranderingen te laat. De coalitieregeringen van de afgelopen 20 jaar hebben Nederland bestuurd “meer als een bedrijf dan als een samenleving,” volgens Maurice van Uden, die een headhuntingbedrijf heeft met 50 werknemers.
Hij stapt over van Rutte’s binnenkort op te heffen partij naar de NSC onder leiding van Omtzigt, die naam maakte als doorn in het oog van de voormalige premier.
Van Uden vertelde Bloomberg dat hij ‘s nachts niet kan slapen. De 56-jarige ligt wakker terwijl vliegtuigen over zijn huis in Amsterdams lommerrijke zuiden bulderen.
Hij is één van de burgers die de regering tevreden wil stellen met een plan om het aantal vluchten op Europa’s grootste overstappunt, Schiphol, te beperken.
Met het argument dat de locatie in een “sterk verstedelijkt gebied in een van de drukste delen van het land” betekent dat de luchthaven beter haar best moet doen om het welzijn van de omwonenden te beschermen.
Het plan heeft de luchthaven in het middelpunt geplaatst van een wereldwijde strijd tussen politici en de luchtvaartmaatschappijen die door de bezuinigingen zaken zullen verliezen.
Toch vraagt de regering niet alleen aan anderen om de broekriem aan te halen. Ze heeft ook een meerderheidsbelang in de luchthaven.
De meeste rivaliserende partijen zijn voorstander van het verminderen van het aantal vluchten en sommige willen nog verder gaan door de luchtvaartbelastingen te verhogen.
Als Rutte glimmende grafieken over de Nederlandse economie tegenkwam in de internationale zakenmedia, wees hij er graag trots op naar zijn collega’s, volgens iemand die bekend is met zijn gewoonten.
Maar wat centraal stond in de campagne voor de verkiezingen van woensdag was de verslechtering van de levensstandaard.
Met kiezers die gemotiveerd werden door een groeiend gevoel dat, net als bij de Nederlandse expansie in de Gouden Eeuw die werd gevierd op doeken van Rembrandt en Claesz, deze economische staat van dienst een keerzijde had.
In de afgelopen eeuwen was de donkere onderstroom van de welvaart van Nederland de plundering van zijn koloniale bezittingen; een erfenis die de staat nu pas begint te verwerken, nu de regering Rutte eind vorig jaar excuses heeft aangeboden voor de rol van het land in de slavenhandel.
De problemen van vandaag zijn onder andere luidruchtige Britse toeristen, woningnood en stijgende huren.
Het Amsterdamse stadsbestuur heeft het door toeristen gestuurde businessmodel van de seksindustrie in twijfel getrokken en is begonnen met het verbieden van het roken van cannabis op straat in de rosse buurt.
“We moeten nu kiezen voor beperking in plaats van onverantwoorde groei,” zei de Amsterdamse locoburgemeester Sofyan Mbarki, die zich inzet om de toeristen te ontmoedigen, wier gemiddelde aantal bezoekers per maand groter is dan het aantal inwoners.
Natuurlijk is de Nederlandse economie dit jaar in een recessie terechtgekomen, want de export kromp in het tweede kwartaal met 0,7%.
In de laatste Ipsos-enquête naar de zorgen van Nederlandse kiezers staan gezondheidszorg, de kosten van levensonderhoud en huisvesting bovenaan de lijst. Maar een groot deel van de campagne stond in het teken van de vierde: immigratie.
Omtzigt heeft gezworen de netto migratie terug te brengen van 200.000 vorig jaar naar 50.000 per jaar door het aantal mensen dat aankomt voor werk, asiel en studie te beperken.
In een land waar volgens gegevens van Eurostat meer dan de helft van de mensen twee of meer vreemde talen spreekt, wil hij Nederlands en niet Engels de standaardtaal maken op universiteiten.
Door de landelijke woningnood hebben universiteiten als de Technische Universiteit Eindhoven volgens de voorzitter al buitenlandse studenten moeten weigeren.
“Het is heel verleidelijk om migranten de schuld te geven van het tekort aan huizen. Het leidt mensen af van het falen van je eigen huisvestingsbeleid,” aldus Leo Lucassen, hoogleraar wereldwijde arbeid en migratiegeschiedenis aan de 448-jarige Universiteit Leiden.
Bedrijven die dreigen te verliezen luiden zelf de noodklok. Peter Wennink, chief executive van ASML Holding NV, vertelde in het tv-programma Nieuwsuur dat kennismigratie centraal staat bij zijn bedrijf met 120 nationaliteiten, dat het meest waardevolle techbedrijf van Europa is.
“Nederland is altijd een open land geweest, wat ons enorme welvaart heeft gebracht”, zei Robert-Jan Smits, de voorzitter van de Technische Universiteit Eindhoven.
De plannen om buitenlandse studenten en personeel te weren zullen schadelijk zijn voor de economie, zei hij.
ABN Amro voorspelt twee scenario’s na de verkiezingen; één waarbij een progressieve coalitie Nederland op een “goed pad” zal zetten om moeilijke onderwerpen aan te pakken.
In een ander scenario zou een zeer conservatieve coalitie kunnen beginnen met “terugkrabbelen” op bepaalde onderwerpen, misschien door klimaatbeleid in te trekken, zei Phlippen, hun hoofdeconoom.
“Als ik kijk naar het Nederland van vandaag, dan denk ik echt dat het een van de beste landen is om in te leven,” vertelde Ali Niknam, oprichter van de Nederlandse bank Bunq BV, aan Bloomberg.
“Soms lijkt het alsof we dat als vanzelfsprekend beschouwen. We moeten heel voorzichtig zijn dat we niet alle geweldige dingen verliezen waar we zo hard voor hebben gewerkt.”
