(Karin Matussek, Bloomberg, 25 november 2023) – Dagen nadat de regeringscoalitie van kanselier Olaf Scholz in een ongekende begrotingscrisis was gestort, zei een persvoorlichter van het Duitse Federale Constitutionele Hof dat alles rustig was en dat alles weer normaal was.
De rust bij de hoeder van de grondwet van het land staat in schril contrast met de onrust in Berlijn. En weerspiegelt het zelfvertrouwen van een instelling die het aanzien en de onafhankelijkheid heeft om invloed uit te oefenen tot ver buiten de grenzen van Duitsland.
Hoewel de glazen muren van het gerechtsgebouw uit 1960 in Karlsruhe – een rustige stad, ver weg van het politieke geruzie in de hoofdstad – bedoeld zijn om transparantie te symboliseren, is dat niet helemaal het geval.
De uitspraak, die het gebruik door Duitsland van speciale fondsen met honderden miljarden euro’s in twijfel trok, zette minister van Financiën Christian Lindner er donderdag toe aan een belangrijke politieke belofte te laten varen.
Artikel gaat verder na afbeelding.
En om aan te kondigen dat Duitsland een grondwettelijke limiet op netto nieuwe leningen in 2023 zou opschorten.
De stuiptrekkingen hebben de markten in beroering gebracht en vragen opgeroepen over hoe Duitsland kan blijven investeren in de hervorming van zijn economie.
Hoewel het tribunaal een reputatie heeft opgebouwd als verdediger van individuele vrijheden, heeft het ook voor onrust gezorgd omdat zijn uitspraken vaak het dunne lijntje raken tussen het interpreteren van de Duitse grondwet en inmenging in de politiek.
Na de uitspraak over de begroting merkte de krant Süddeutsche Zeitung op dat de rechters een gevaarlijke koers aan het varen waren door een rol te spelen in het regeren.
In de zaak die de regering dwong om de financieringsinstrumenten buiten de begroting om te herzien, was rechter Sibylle Kessal-Wulf verantwoordelijk voor het opstellen van de uitspraak.
De voormalige burgerrechter – die was voorgedragen door de Christendemocraten, die de klacht hadden ingediend – wist genoeg rechters te overtuigen om dit resultaat te bereiken, maar het is onduidelijk of de beslissing unaniem was.
In tegenstelling tot veel andere zaken maakte de rechtbank niet bekend hoe de acht rechters stemden en er werd geen afwijkende mening gepubliceerd.
Een andere belangrijke rechter was waarschijnlijk Peter Müller, een lid van de Christendemocraten. De voormalige premier van de deelstaat Saarland verraste eerder dit jaar waarnemers van de rechtbank door kritiek te leveren op de “adembenemende” schulden die Duitsland en de EU de afgelopen jaren hebben opgestapeld. Hij viel zelfs de speciale fondsen aan die nu door de uitspraak in twijfel worden getrokken.
Hij deed dit in een toespraak tijdens een partijbijeenkomst van de CDU, terwijl de schuldzaak in behandeling was bij zijn panel. De regering had kunnen proberen om hem uit de zaak te laten verwijderen wegens partijdigheid, maar heeft een dergelijk verzoek niet ingediend.
Zowel Müller als Kessal-Wulf naderen het einde van hun termijn van 12 jaar, die niet kan worden verlengd. Op vrijdag werd Peter Frank – een andere kandidaat van de conservatieve alliantie en voormalig officier van justitie – gekozen om Müller te vervangen.
Een persvoorlichter van de rechtbank zei dat het tribunaal geen verdere details van het besluitvormingsproces bekend hoeft te maken en weigerde verder commentaar te geven.
Toen West-Duitsland in 1949 zijn grondwet goedkeurde, werd het constitutionele hof toegevoegd. Gedeeltelijk gemodelleerd naar het Amerikaanse Hooggerechtshof, werd het op hetzelfde niveau geplaatst als de regering en het parlement, met bevoegdheden om wetten te herzien en te vernietigen.
Hoewel de benoeming van rechters een politiek proces is, gaat het niet gepaard met openbare hoorzittingen en mediagekte zoals in de VS. Weinig van de Duitse toprechters – die in de rechtbank de traditionele satijnrode gewaden dragen – zijn algemeen bekend.
Ze worden op een ietwat obscure manier gekozen in overleg tussen de belangrijkste partijen in het parlement. Voor goedkeuring is een tweederde meerderheid in een van de wetgevende organen nodig, wat partijoverschrijdende steun vereist en leidt tot een bank die minder gevoelig is voor ideologische verdeeldheid.
De rechters zien het tribunaal als “de rechtbank van het volk” en iedereen kan zonder advocaat een zaak aanspannen, maar van de 5361 individuele klachten die in 2020 zijn behandeld, zijn er slechts 111 toegewezen.
De rechtbank scoort in peilingen regelmatig met een ruime marge de hoogste goedkeurings- en vertrouwenscijfers van alle overheidsinstanties.
De rechtbank begon haar werkzaamheden in 1951 en werd al snel daarna onafhankelijk. Een beroemd vroeg voorbeeld was een uitspraak die een plan van Konrad Adenauer om een nationale tv-zender op te zetten die door de overheid werd beheerd, dwarsboomde.
De eerste kanselier van Duitsland zou hebben opgemerkt: “Dat is niet wat ik in gedachten had met de rechtbank”.
Belangrijke uitspraken over vrijheid van meningsuiting, gelijkheid en andere fundamentele burgerrechten hebben de reputatie van het hof verder versterkt en “Ik ga naar Karlsruhe” is een populaire Duitse uitdrukking geworden om de mogelijkheid uit te drukken om onrecht te herstellen.
De grondwet geeft de rechters jurisdictie over een breed scala aan geschillen en de meeste politieke conflicten in Duitsland komen vroeg of laat voor het Constitutioneel Hof.
Mede door de hoeveelheid zaken zijn er twee panels van rechters, Senaten genaamd, met elk acht leden.
De Eerste Senaat behandelt voornamelijk zaken over individuele rechten. De Tweede Senaat, die de uitspraak deed over de financiering van de begroting, heeft jurisdictie over geschillen tussen takken van de overheid en over de relatie met de EU.
Ondanks de politieke invloed op het benoemingsproces stemt geen enkele rechter strikt volgens de partijlijnen. Dat was voelbaar tijdens de financiële crisis toen bijna elke stap om de euro te redden voor de rechters belandde.
De conservatieven Peter Huber en de sociaaldemocraat Andreas Voßkuhle – die niet langer deel uitmaken van het hof – werkten samen om de gelederen te sluiten bij deze uitspraken.
Hoewel de regering van toenmalig bondskanselier Angela Merkel al deze zaken formeel won, uitten de rechters regelmatig bezwaren over de enorme schuld die de stappen met zich meebrachten.
En ze verbonden er voorwaarden aan en ze wilden het nationale parlement meer zeggenschap geven. Deze zaken werden bekend als “ja, maar” uitspraken.
De enige toegewezen klacht was een uitspraak in 2020 tegen het obligatie-inkoopprogramma van de Europese Centrale Bank. Die beslissing veroorzaakte bijna een EU-crisis omdat de rechters weigerden het precedent van het hoogste gerechtshof van het blok te volgen.
Maar de Duitse rechters gaven de ECB een achterdeurtje door haar drie maanden de tijd te geven om haar maatregelen te rechtvaardigen.
Volgens Oliver Lepsius, professor in de rechten aan de Universiteit van Münster, was er ook een “ja, maar”-aanpak verwacht in de zaak waarin de regering de grondwettelijke leenbeperkingen, bekend als de schuldrem, zou hebben overtreden.
“Maar deze keer werkte het niet,” zei hij. “Het lijkt op het einde van de crisisrechtvaardiging.”
