(Natalia Ojewska, Agnieszka Barteczko, Bloomberg, 11 december 2023) – De barrières die het parlementsgebouw in Warschau beschermen werden al verwijderd voordat het nieuwe leiderschap van Polen de klus kon klaren. Gewone mensen begonnen ze te ontmantelen, ongehinderd door de politie.
Ingevoerd ongeveer een jaar nadat de nationalistische Wet & Rechtvaardigheid Partij (PiS) aan de macht kwam in 2015, is de buffer tegen demonstranten niet meer nodig.
De pro-Europese tegenstanders van de partij staan niet langer in rijen op straat. Ze zitten in het gebouw, klaar om deze week de macht over te nemen als de volgende regeringscoalitie.
Nu rechtse EU-kritische politici weer een kans krijgen, van Nederland tot Viktor Orban’s Hongarije, is de terugkeer van Polen in de Europese politieke hoofdstroom een lichtpuntje voor de EU.
Maar het ongedaan maken van de greep van hun voorgangers op de staatsorganen zal niet zo eenvoudig zijn voor de partijen onder leiding van voormalig voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk. Tusk zal maandag door het parlement tot premier worden benoemd.
Van de staatsmedia en de rechtbanken tot de centrale bank en enkele van de grootste bedrijven van het land, critici zien dat Recht & Rechtvaardigheid instellingen heeft volgepropt met politieke aangestelden wiens invloed hun verkiezingsnederlaag zal overleven.
Ze hebben hun stempel gedrukt op alles, van het hoogste gerechtshof tot reproductieve rechten voor vrouwen, die door de partij tot de meest restrictieve van Europa zijn gaan behoren.
De regering in Warschau heeft acht jaar lang de grondwet met voeten getreden en de democratie verzwakt. Brussel houdt bijna 60 miljard euro aan fondsen in vanwege geschillen over de onafhankelijkheid van de Poolse rechterlijke macht.
“We zullen doortastend optreden,” zei Tusk op vrijdag na een vergadering met zijn voorgestelde nieuwe kabinet. “We moeten Polen en de wereld ervan overtuigen dat we de rechtsstaat herstellen.”
Het ontrafelen van de erfenis van PiS is echter geen snelle taak. Op het spel staat meer dan alleen het lot van het door de EU ingehouden geld.
Voor de Polen die voor de afzetting van PiS stemden, stond het karakter van de democratie van het land op het spel.
De opkomst bij de verkiezingen van oktober was hoger dan bij de verkiezingen van 1989 die een einde maakten aan de communistische overheersing.
Net als bij die verkiezingen meer dan drie decennia geleden, let de rest van de wereld goed op – vooral de landen die hun eigen experimenten met populisme ondergaan.
Afhankelijk van de samenstelling van de coalitie die in Nederland zal worden gevormd, kan zelfs driekwart van de Nederlanders die niet op Geert Wilders hebben gestemd, zich betrokken voelen bij de vraag: hoe herbouw je een democratie?
Tusk staat voor een “ongekende uitdaging in het terugdringen van het illiberalisme”, volgens Piotr Buras, het hoofd van de European Council on Foreign Relations in Warschau.
Wijzend op staatsinstellingen die vol zitten met door PiS benoemde personen en een gouverneur van de centrale bank die gewend is om het werk van de regering te doen, sluit hij zich aan bij Tusk: Polen “moet nu uitwerken hoe de rechtsstaat te herstellen zonder de rechtsstaat te schenden.”
Als voormalig Pools premier die in 2014 naar Brussel vertrok, is Tusk zelf in eigen land verdeeld geweest. De overwinning van het oppositieblok dat hij leidde bij de verkiezingen van 15 oktober verraste velen.
Het doordrukken van veranderingen – of het nu gaat om het versoepelen van abortuswetten of het terugnemen van de controle over de staatsomroep – zal waarschijnlijk ook op weerstand stuiten.
Enkele van Polen’s meest herkenbare televisie nieuwsankers hebben al aangekondigd dat ze het schip zullen verlaten.
Dan is er nog de Poolse president. Andrzej Duda, de loyalist aan PiS die tot 2025 in functie zal blijven als staatshoofd, heeft beloofd om wetgeving te blokkeren die erop gericht is om de wijzigingen in het rechtssysteem door de vertrekkende regering ongedaan te maken.
Dat zijn dezelfde hervormingen die nodig zijn om de EU-fondsen vrij te maken.
“Uiteindelijk zal het tempo van de hervormingen sterk afhangen van de vastberadenheid van de president om samen te werken met de nieuwe regering,” zei Arkadiusz Myrcha, een parlementslid van Tusks Burgerplatform, in een interview.
De president heeft vetorecht over wetgeving en weinig stimulans om zijn politieke vijanden te helpen de meevaller voor de Poolse economie veilig te stellen, met Europese en lokale verkiezingen in aantocht volgend jaar.
De situatie is vergelijkbaar bij de centrale bank. Gouverneur Adam Glapinski, een loyalist van PiS, werd een uitgesproken voorstander van het economische beleid van de partij, ondanks het feit dat hij zijn monetaire beleid “onafhankelijk als nooit tevoren” noemde. Zijn termijn van zes jaar werd verlengd in 2022.
In september zorgde Glapinski voor een buitensporige verlaging van de rentetarieven die bedoeld leek om de economie van voor de verkiezingen aan te zwengelen zonder rekening te houden met de gevolgen.
Het Burgerplatform van Tusk voerde campagne met de belofte om hem ter verantwoording te roepen. Toch hadden hun pogingen al een aantal valse starts gekend voordat ze hun ambt aanvaardden.
Het speciale tribunaal dat ze eerst als mechanisme voorstelden, lijkt gecompliceerd door Glapinski’s uitvluchten. Hij heeft al geprotesteerd bij het Internationaal Monetair Fonds, de Wereldbank en de Europese Centrale Bank tegen de pogingen om hem te schorsen.
In reactie hierop bevestigde ECB-president Christine Lagarde in een brief van 1 december dat hij een mogelijke actie zou kunnen voorleggen aan het hoogste gerechtshof van de EU. Een schorsing zou “spelen met vuur” zijn, zei Glapinski op een persconferentie.
Volgens mensen die bekend zijn met de zaak lijkt de nieuwe regering juist te proberen om langzaam een juridische zaak tegen hem op te bouwen.
De eerste analyse suggereert dat er redenen kunnen zijn om de gouverneur te vervolgen voor een obligatie-inkoopprogramma van 144 miljard zloty. Maar ook voor zijn vermeende betrokkenheid bij de campagne van de vertrekkende regering in de aanloop naar de algemene verkiezingen, zeiden de mensen.
Maar zelfs als ze erin zouden slagen om Glapinski uit de weg te ruimen, zijn degenen die bij de poging betrokken zijn zich ervan bewust dat het niet duidelijk is wat ze zouden winnen: als hij wordt afgezet, zou zijn trouwe plaatsvervanger het overnemen.
Tusk heeft aangegeven dat hij de beslissing niet overhaast zal nemen.
Het is echter de rechterlijke macht die centraal staat in het geschil tussen Polen en de EU. Tusk’s coalitie wil een pakket van veranderingen introduceren dat verder gaat dan wat de EU zegt dat nodig is om de ingehouden fondsen beschikbaar te maken, volgens mensen die betrokken zijn bij de discussies. Ze wilden niet bij naam genoemd worden omdat de gesprekken privé zijn.
Wetgevers van de nieuwe regering hebben informele ontmoetingen gehad met vertegenwoordigers van juridische verenigingen om te bekijken hoe de justitiële hervorming kan worden teruggedraaid zonder de grondwet te schenden.
Vorige week kondigde Tusk aan dat Adam Bodnar, voormalig mensenrechtenombudsman en activist, de volgende minister van Justitie zal worden.
Polen kreeg bijna twee jaar lang een boete van 1 miljoen euro per dag opgelegd door het hoogste gerechtshof van de EU nadat PiS weigerde een omstreden mechanisme voor het tuchtigen van rechters te ontmantelen.
Wat overblijft is een rechtssysteem waar duizenden rechterlijke beslissingen in twijfel kunnen worden getrokken en een hooggerechtshof dat vol zit met loyalisten van PiS.
De partij heeft “absoluut het Poolse rechtssysteem vergiftigd,” volgens Michal Wawrykiewicz, advocaat bij Free Courts Initiative.
“Wat bestond zal nooit terugkeren,” zei Anna Materska-Sosnowska, politicoloog aan de Universiteit van Warschau.
“We hebben een unieke kans om de instellingen te verbeteren en niet om ze terug te draaien naar hoe ze vroeger waren.”
