S’thembile Cele, Bloomberg, 27 januari 2024 – In een historische uitspraak op vrijdag heeft het Internationaal Gerechtshof bepaald dat Israël actie moet ondernemen om mensenlevens in Gaza te beschermen. Het Gerechtshof schaarde zich achter Zuid-Afrika nadat dit land Israël had beschuldigd van het plegen van genocide in het gebied, maar eiste geen staakt-het-vuren. Zuid-Afrika beschuldigde Israël van genocide op 29 december.
De zaak, die brede steun kreeg uit het hele Zuiden, is volgens politieke analisten een stap van president Cyril Ramaphosa om het morele gezag terug te winnen. Zuid-Afrika verwierf moreel gezag nadat Nelson Mandela president werd en vervolgens verloor het dit gezag tijdens het door corruptie geteisterde decennium van Jacob Zuma aan de macht.
“Sommigen hebben ons gezegd dat we ons met onze eigen zaken moeten bemoeien”, zei Ramaphosa na de uitspraak.
“Anderen hebben gezegd dat het niet onze plaats was. En toch is het wel degelijk onze plaats, als mensen die de pijn van onteigening, discriminatie en door de staat gesponsord geweld maar al te goed kennen.”
Nu Ramaphosa’s African National Congress bij de verkiezingen van dit jaar zijn meerderheid dreigt te verliezen, staat de Gaza-kwestie centraal in wat zijn partij hoopt dat de nalatenschap van zijn regering zal zijn.
De houding van Zuid-Afrika tegen Israël is de laatste in een reeks van uitgesproken standpunten die Ramaphosa heeft ingenomen over het buitenlands beleid, zelfs terwijl zijn regering worstelde met binnenlandse kwesties zoals een verlammende energiecrisis.
Volgens Sanusha Naidu, een onafhankelijke analist op het gebied van buitenlands beleid, is de zaak voor het Internationaal Gerechtshof een “morele overwinning” voor Zuid-Afrika, nadat het jarenlang zijn status in de wereldorde had verloren.
“De geschiedenis zal zich dit moment herinneren als het moment dat een precedent schept in het internationaal recht en in de internationale betrekkingen,” zei ze.
De zaak heeft het ANC, dat de afgelopen jaren verdeeld was, verenigd en geholpen om de partij rond Ramaphosa te scharen. Het lot van Israël en het Palestijnse volk is een bijzonder beladen kwestie in het land.
Dit omdat Zuid-Afrika’s blanke supremacistische apartheidsregering werd opgericht in 1948, hetzelfde jaar waarin de staat Israël werd opgericht, en de twee vanaf het begin sterke economische banden ontwikkelden.
Het ANC, de zwarte bevrijdingspartij die in latere jaren de wapens zou opnemen tegen de regering, herkende een tegenhanger in de Palestijnse zaak. Sinds het begin van de oorlog op 7 oktober hebben Zuid-Afrikaanse critici van Israël parallellen getrokken tussen het doden van burgers in Gaza en het geweld van Zuid-Afrika’s eigen apartheidsregime.
De Zuid-Afrikaanse delegatie werd geleid door de jongste minister in het kabinet van Ramaphosa, de 40-jarige Ronald Lamola, die de openingstoespraak voor de rechtbank hield. Daarin schetste hij hoe het decennialange conflict was geëscaleerd en waarom er dringend moest worden ingegrepen.
“De internationale gemeenschap heeft nu in forensisch detail de gruwelijkheden gezien van wat er gebeurt in de Gazastrook,” vertelde Lamola aan Bloomberg voordat de uitspraak werd gedaan.
“We geloven dat we de propaganda van de staat Israël onder het mom van jacht op Hamas hebben blootgelegd.”
Israël heeft elke intentie om genocide te plegen ontkend en de Zuid-Afrikaanse zaak gekarakteriseerd als “absurde bloedsmaad”. Het houdt vast aan zijn recht op zelfverdediging tegen Hamas.
Ondanks de toenemende internationale druk houdt de Israëlische premier Benjamin Netanyahu vol dat de oorlog zal doorgaan tot Hamas is uitgeroeid en alle gijzelaars zijn bevrijd.
Volgens Sydney Mufamadi, een voormalig minister van Veiligheid onder Mandela en nu Ramaphosa’s gezant voor conflictgebieden, heeft Zuid-Afrika’s afrekening met zijn eigen donkere geschiedenis het land een “morele autoriteit” gegeven. Vooral in zaken van internationaal recht, waaronder de interventie van Israël in Gaza.
Na meer dan vier decennia van repressief blank minderheidsbewind onderhandelde het land in 1994 met de verkiezing van Mandela over een relatief vreedzame overgang naar democratie.
Zijn verzoenende houding tegenover het vertrekkende regime werd toegeschreven aan het voorkomen van het soort geweld dat toen in andere voormalige koloniale gebieden plaatsvond.
Deels als gevolg van deze nalatenschap merkte Mufamadi op dat Zuid-Afrika consequent is geweest in zijn standpunt dat strijdende partijen open moeten staan voor dialoog. “We kennen geen conflict dat niet aan de onderhandelingstafel eindigt,” zei hij.
Tegelijkertijd zal de beslissing van het ICJ waarschijnlijk een steeds meer gefragmenteerde wereldorde verder polariseren. Tientallen landen hebben zich aangesloten bij Zuid-Afrika’s poging om een staakt-het-vuren in Gaza tot stand te brengen, terwijl westerse landen zoals de VS, het VK, Duitsland en Frankrijk aan de kant van Israël blijven staan.
Voor veel Zuid-Afrikanen is het uitgesproken pleidooi van het land voor de Palestijnen een punt van nationale trots geworden. Sithembile Mbete, een politiek analist, beschreef de zaak voor het ICJ als een “bevestiging” van een wereldwijde afrekening die al aan de gang was.
“De meerderheid van de staten in de wereld, te oordelen naar de besluiten in de Algemene Vergadering van de VN,” zei ze, “steunen het standpunt van Zuid-Afrika in dezen. Zuid-Afrika wijkt niet af van de algemeen aanvaarde internationale lijn.”
Binnen Zuid-Afrika heeft de zaak ook geholpen om het ANC bijeen te brengen op misschien wel het meest uitdagende moment in zijn geschiedenis. Nadat de partij aan de macht was gekomen met de belofte van “een beter leven voor iedereen”, brokkelde het aanzien van de partij af onder voormalig president Zuma, die leiding gaf aan de uitholling van belangrijke staatsinstellingen.
Zuma is nog steeds niet aangeklaagd voor vermeende corruptie en vrienden van de voormalige leider die beschuldigd worden van het plunderen van naar schatting 500 miljard rand uit de staatskas zijn nog niet ter verantwoording geroepen. Als gevolg van de bescherming van Zuma leed het ANC grote verliezen bij de laatste verkiezingen, maar behield toch de meerderheid.
Toen Ramaphosa, de voormalige plaatsvervanger van Zuma, in 2017 aantrad, was zijn eerste taak om de corruptie en malversaties aan te pakken die onder zijn voorganger waren gegroeid.
In de afgelopen jaren heeft Ramaphosa geprobeerd om zichzelf te positioneren als een stem van rechtvaardigheid en morele helderheid in internationale zaken. Hij lobbyde bij de Wereldhandelsorganisatie voor een bredere toegang tot vaccins tijdens de Covid-19 pandemie. En hij leidde een initiatief om een einde te helpen maken aan de oorlog tussen Rusland en Oekraïne terwijl hij het voortouw nam om het economische BRICS-blok uit te breiden door zes landen, waaronder grote olieproducenten, uit te nodigen.
Hoewel deze stappen zijn bekritiseerd als politiek opportunisme – of als een manier voor Ramaphosa om de aandacht af te leiden van de binnenlandse politiek – hebben ze Zuid-Afrika ook steeds meer de stem van het Zuiden gemaakt.
Ondanks zijn wereldwijde ambities zal Ramaphosa het de komende maanden moeten hebben van afgezanten terwijl hij campagne voert voor zijn herverkiezing. Na 30 jaar aan de macht te zijn geweest, is het ANC kwetsbaarder dan ooit. Sommige peilingen wijzen erop dat de partij haar meerderheid zal verliezen en gedwongen zal worden om ofwel via een coalitie te regeren ofwel uit de macht te stappen.
De kiezers maken zich vooral zorgen over de trage economische groei, de failliete staatsbedrijven en de onzekere energievoorziening. Het is onwaarschijnlijk dat ze Ramaphosa’s internationale inspanningen zullen belonen zolang hun levenskwaliteit achteruit blijft gaan.
Maar binnen de partij heeft Ramaphosa’s campagne hem steun opgeleverd die hij voorheen niet had.
“Hij heeft bewezen dat zijn instincten op dit gebied veel scherper zijn dan waar hij krediet voor kreeg,” zegt Mbete.
“Wat er ook gebeurt met de verkiezingen,” voegde ze eraan toe, “hij zal een goede basis voor zichzelf hebben gelegd om een internationale rol te blijven spelen.”
