Jorge Valero, Bloomberg, 29 januari 2024 – Vanaf de 13e verdieping van het uitgestrekte hoofdkantoor van de Europese Commissie in Brussel heeft Ursula von der Leyen gevochten om het grootste handelsblok ter wereld vooruit te helpen, maar die inspanningen zijn nu in gevaar.
Terwijl de druk op de Europese Unie van buitenaf toeneemt, kwam een ander teken van problemen onlangs dicht bij huis. In het kantorencomplex uit de jaren 60 circuleerde een opiniepeiling die aangaf dat de steun voor het blok aan het wankelen is in haar geboorteland Duitsland, onderdeel van een breder verzet tegen de macht die zich in Brussel verzamelt.
Artikel gaat verder na afbeelding.
De 65-jarige kwam vijf jaar geleden naar Brussel met het plan om van de EU een echte geopolitieke speler te maken. De Covid-19 pandemie en de oorlog in Oekraïne versnelden de agenda, en door het gezag te centraliseren maakte ze hoge ambtenaren boos en opende ze een aanvalslinie voor populisten die het blok van binnenuit willen verzwakken.
Nu een nieuwe termijn als voorzitter van de commissie op het spel staat, is haar toekomst verweven met de dilemma’s waar het lappendeken van 450 miljoen mensen voor staat. En het proces werpt een belangrijke vraag op: hoeveel macht zijn de 27 lidstaten van de EU bereid om aan Brussel te geven?
De EU is opgericht met als doel Europa te stabiliseren door middel van handel, maar staat nu op een keerpunt. China is een systemische rivaal geworden en de VS wordt niet langer gezien als een betrouwbare garant voor de vrede en welvaart van Europa – zelfs als Donald Trump de presidentsverkiezingen in november niet wint. Dat dwingt het blok om zichzelf opnieuw uit te vinden en manieren te vinden om zijn economische en politieke gewicht in de schaal te leggen op een steeds meer gepolariseerd wereldtoneel.
Hoewel de in Brussel geboren dochter van een Duitse politicus binnenkort misschien publiekelijk zal verklaren dat ze van plan is een tweede termijn te ambiëren, zullen de EU-leiders pas een definitieve beslissing nemen na de Europese verkiezingen in juni. Tegen die tijd hebben rechtse en populistische partijen wellicht meer macht, wat een heroverweging zou kunnen uitlokken.
“Niemand kan betwijfelen dat haar leiderschap en haar ‘wat er ook nodig is’ houding ons hebben geholpen,” zei Dita Charanzova, een Tsjechische vicevoorzitter van het Europees Parlement en lid van de rivaliserende liberale fractie.
“Als ze wordt herbenoemd, moet ze meer nadruk leggen op communicatie met burgers om hun vertrouwen terug te winnen.”
Haar relaties binnen het blok zijn gemengd. De Duitse conservatieve werkt goed samen met zowel de Italiaanse Giorgia Meloni als de Spaanse Pedro Sanchez – ondanks dat ze zich op verschillende punten van het politieke spectrum bevinden. De Hongaarse Viktor Orban wantrouwt haar, terwijl de banden met de Duitse Olaf Scholz worden bemoeilijkt door onenigheid in zijn coalitie, volgens mensen die goed op de hoogte zijn van het reilen en zeilen binnen de EU.
Er zijn ook nog steeds blauwe plekken in het Europees Parlement over de deal die von der Leyen aan de macht bracht. Hierdoor werden de plannen om de belangrijkste kandidaat van de grootste partij te benoemen in de war gestuurd, meldt een Europese wetgever. In 2019 zou dat de Beierse conservatief Manfred Weber zijn geweest, de leider van haar politieke familie in de Kamer.
De moeizame relatie met de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, is een onderwerp in Brussel sinds het zogenaamde Sofagate-incident in 2021. Toen ging de voormalige Belgische premier op de enige stoel zitten tijdens een vergadering met de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, in wat werd gezien als een sneer naar von der Leyen.
Michel krabbelde vorige week terug op eerdere plannen om af te treden als hij in het parlement van het blok zou worden gekozen. Dit weerspiegelt de druk op EU-topfuncties en de koehandel die gepaard gaat met dergelijke posten. Als teken van de concurrentie doen de namen van Christine Lagarde en Mario Draghi – de huidige en voormalige hoofden van de Europese Centrale Bank – stilletjes de ronde als mogelijke opvolgers voor von der Leyen.
“Het zal cruciaal voor haar zijn om de tijd voor de verkiezingen te gebruiken om de negatieve beeldvorming die ze zichzelf heeft toegebracht tegen te gaan”, zegt Steven Blockmans, senior research fellow bij denktank CEPS.
“Dit zal geen gemakkelijke taak zijn.”
Te midden van de ijdelheden en machtsstrijd komt één idee duidelijk naar voren: Von der Leyens tweede termijn zou nog ingewikkelder worden.
Naast het steunen van Oekraïne tegen Rusland en het navigeren door het conflict in Gaza, moet de EU voorkomen dat ze in de verdrukking komt tussen de VS en China. Tegelijk moet ze ook de giftige afhankelijkheid van energie en grondstoffen tegengaan die ze nodig heeft voor haar groene en digitale transitie. Beperkte financiering en de uitdagingen van het ontplooien van klimaatinitiatieven en Covid-herstelprogramma’s maken interne conflicten zo goed als gegarandeerd, terwijl het blok een moeilijk uitbreidingsproces naar het oosten opnieuw opstart onder het toeziend oog van Moskou.
Nadat von der Leyen met de niptste marge in de geschiedenis van de EU werd gekozen, verraste ze velen positief. Ze vergaarde meer macht dan al haar voorgangers en haar assertieve aanpak was doorslaggevend bij het opleggen van ongekende sancties aan Rusland.
Maar ze struikelde ook. Een ernstige blunder bedreigde de vrede in Ierland door de mogelijkheid van grenscontroles op het eiland opnieuw in te voeren. Recent kreeg ze kritiek omdat ze Israël steunde tegen Hamas zonder het land op te roepen het internationaal recht te respecteren en burgers te beschermen. Haar Green Deal heeft angst gezaaid die wordt uitgebuit door rechts – niet in het minst in Duitsland.
Door te vertrouwen op een hechte groep van assistenten uit Berlijn, irriteerde de voormalige Duitse minister van Defensie commissarissen en hoge bureaucraten in Brussel, zeiden EU-functionarissen. Haar stijl is niet duurzaam, zei een hoge diplomaat.
Von der Leyen probeert eerst oplossingen voor problemen te vinden en concentreert zich dan op de juridische onderbouwing en politieke steun, zei een ambtenaar van de Commissie. De EU uitvoerende macht zou waarschijnlijk anders hebben gewerkt als de Covid pandemie niet bijna vanaf het begin had toegeslagen en zeer snelle beslissingen vereiste, voegde de ambtenaar eraan toe.
De tegenwind waar von der Leyen mee te maken heeft, is voor velen in de Europese hoofdstad duidelijk. Terwijl sommigen zich zorgen maken over de budgettaire beperkingen of de terugslag van het beleid, waarschuwen anderen voor de verspreiding vanrechts. In Duitsland tonen kiezersonderzoeken aan dat de anti-euro Alternative für Deutschland (AfD) aan de leiding gaat in het voormalige communistische oosten en in sommige delen van het industriële hart van het land.
In het thuisland van von der Leyen is de steun voor de partij – die de EU een “mislukt project” noemt – een sterke tweede na haar conservatieven en een ruime voorsprong op de sociaaldemocraten van kanselier Scholz. Een recente opleving van massale anti-AfD protesten onderstreept de bezorgdheid over het toenemende Duitse nationalisme.
Von der Leyen ondervond de spanning eerder deze maand aan den lijve. Tijdens een toespraak voor een zakelijke groep in Noord-Duitsland raakte ze verwikkeld in demonstraties tegen bezuinigingen op landbouwsubsidies door de coalitie van Scholz.
“U zult gemerkt hebben dat het buiten nogal luidruchtig is,” zei de voorzitter van de commissie toen tractoren de wegen blokkeerden in Nedersaksen – de deelstaat die haar vader bijna 15 jaar leidde.
Slechts enkele dagen nadat ze getuige was geweest van interne breuklijnen, zette ze de geopolitieke bedreigingen uiteen in een toespraak op het World Economic Forum in Davos. Naarmate de crises zich opstapelen en elkaar overlappen, “bestaat er geen twijfel over dat we geconfronteerd worden met het grootste risico voor de wereldorde in het naoorlogse tijdperk,” zei ze.
Nadat ze de verrassende kandidaat werd na een akkoord in achterkamertjes tussen de Franse president Emmanuel Macron en de toenmalige Duitse kanselier Angela Merkel, heeft von der Leyen de agenda van de EU gestuurd. Ze heeft van de commissie een krachtige vertegenwoordiger van Europa op het wereldtoneel gemaakt en dat is een sterk punt, aldus een hooggeplaatste EU-diplomaat.
Maar in bepaalde opzichten heeft ze nog steeds de air van een Brusselse buitenstaander. In plaats van een huis te vinden, verblijft de moeder van zeven in een omgebouwde kantoorruimte op het hoofdkantoor van de commissie. Haar huidige status roept echo’s op van toen ze terugkeerde naar haar geboortestad en steun en solidariteit zocht.
“Als we de Europese weg willen inslaan, moeten we eerst onze eenheid hervinden,” vertelde ze EU-wetgevers in de aanloop naar haar bevestigingsstemming in 2019.
“Als we van binnenuit verenigd zijn, zal niemand ons van buitenaf verdelen.”
