David Klepper, Washington, AP, 31 januari 2024 – Een wreed conflict in Europa lag nog vers in het geheugen en de race om het Witte Huis werd grimmig toen er in de Verenigde Staten werd gesproken over geheime genootschappen en corruptie.
Het was 1800 en samenzweringstheorieën bloeiden in heel Amerika. Partijdige kranten verspreidden verhalen over Europese elites die de controle over de jonge democratie wilden grijpen. Predikanten in New England waarschuwden voor complotten om het christendom af te schaffen ten gunste van goddeloosheid en verdorvenheid.
Deze boeman van de vroege republiek was de Illuminati, een geheime organisatie opgericht in Duitsland, toegewijd aan het vrije denken en gekant tegen religieuze dogma’s. Ondanks het gebrek aan echte invloed van de Illuminati in Amerika, verbeeldden samenzweringstheoretici zich dat de vingerafdrukken van de groep overal aanwezig waren.
Ze zeiden dat de manipulatie van de Illuminati het the reign of terror in Frankrijk had veroorzaakt, de golf van executies en vervolgingen die op de Franse Revolutie volgde. Ze vreesden iets soortgelijks in Amerika.
Van de heksenprocessen in Salem, Massachusetts, tot de angst voor de Illuminati, van de Red Scare tot de John Birch Society tot QAnon, samenzweringstheorieën hebben gediend als duistere tegenprogrammering van het Amerikaanse verhaal dat in de geschiedenisboeken wordt onderwezen.
Als een gezonde democratie afhankelijk is van het vertrouwen van haar burgers, dan laten samenzweringstheorieën zien wat er gebeurt als dat vertrouwen begint te wankelen.
Verander een paar details, voeg een pizzeria toe en de hysterie rond de Illuminati klinkt als QAnon, de hedendaagse samenzweringstheorie die beweert dat een machtige kliek van kinderofferende satanisten in het geheim de wereldgebeurtenissen vormgeeft.
Net als de Illuminati–rage kwam QAnon op in een tijd van onzekerheid, polarisatie en wantrouwen.
“Hoe meer dingen veranderen, hoe meer dingen lijken terug te komen”, zegt Jon Graham, een schrijver en vertaler uit Vermont die een expert is op het gebied van de Illuminati en de beweringen die de groep al eeuwenlang omringen.
“Er is het algemene verhaal van de geschiedenis. En dan is er het andere verhaal – de alternatieve verklaringen voor de geschiedenis – dat nooit echt verdwijnt.”
Net als vandaag onthullen deze bizarre verhalen vaak diepgewortelde angsten gericht op raciale en religieuze strijd en technologische en economische verandering.
De hardnekkigste samenzweringstheorieën kunnen tientallen jaren in de marge overleven, voordat ze plotseling weer opduiken met nieuwe details, schurken en helden, vaak in een tijd van sociale onrust of economische ontwrichting.
Soms kunnen deze overtuigingen uitbarsten in actie, zoals op 6 januari 2021, toen een menigte aanhangers van president Donald Trump het Amerikaanse Capitool binnendrong.
In de begintijd van Amerika was de schurk de Illuminati.
De groep werd in 1776 opgericht en maakte deel uit van een rage van zogenaamde geheime genootschappen die in Europa in de mode raakte. In 1800 was de groep al ter ziele en was ze niet meer aanwezig in de VS.
Toch gingen er steeds meer stemmen op dat Illuminati-agenten undercover werkten om de federale regering over te nemen, het christendom te verbannen en seksuele promiscuïteit en duivelsaanbidding onder jongeren te promoten.
De theorie werd opgepikt door de Federalistische Partij en speelde een belangrijke rol in de presidentsrace van 1800 tussen president John Adams, een Federalist, en vicepresident Thomas Jefferson, een Democratisch-Republikein. Onder Federalisten deden geruchten de ronde dat Jefferson een atheïst was die Amerika aan Frankrijk zou uitleveren als hij tot president werd gekozen.
Jefferson won en de Federalisten kwamen er nooit meer bovenop. De verhalen over de illuminati namen af, maar al snel doken de vrijmetselaars op om hun plaats in te nemen in de wilde fantasieën van de vroege Amerikanen.
De Vrijmetselaars telden veel leidende figuren, waaronder George Washington, tot hun leden. Hun invloed voedde geruchten die suggereerden dat de broederlijke organisatie een satanische samenzwering was die erop uit was om de wereld te regeren.
Om te begrijpen waarom zovelen overtuigd waren, is het belangrijk om de angst te herinneren die volgde op de Amerikaanse Revolutie, zegt Jonathan Den Hartog, een historicus aan de Samford Universiteit. Veel mensen waren onzeker of het land zou blijven bestaan.
“In deze periode waren veel mensen erg nerveus. En als er onzekerheid en angst heerst, gaan mensen op zoek naar verklaringen,” zei Den Hartog.
Zowel de Illuminati als de Vrijmetselaars duiken vandaag de dag nog steeds op in complottheorieën.
In het midden van de 19e eeuw sloten duizenden Amerikanen zich aan bij nieuwe religieuze bewegingen tijdens de Second Great Awakening. Een populaire groep, de Millerites, werd opgericht door William Miller, een veteraan uit de oorlog van 1812 die numerieke aanwijzingen in de Bijbel gebruikte om het einde van de wereld te berekenen: 22 oktober 1844.
Vóór de vastgestelde dag verkochten of gaven veel van Millers volgelingen hun bezittingen weg en trokken witte kleding aan. Ze trokken naar hooggelegen gebieden – in sommige delen van Massachusetts beklommen ze bomen op de hoogste heuvels – om hun hereniging met God te bespoedigen.
Toen 22 oktober voorbij was, kwamen ze van de heuvels af. Sommigen keerden terug naar hun oude leven. Sommigen keerden terug naar hun oude levens. Anderen hielden vol dat het Einde was gekomen, alleen onzichtbaar.
“Het werd de ‘Grote Teleurstelling’ genoemd,” zei J. Gordon Melton, een historicus van de Baylor Universiteit en Millerite-expert.
“Veel mensen waren erg teleurgesteld – Miller inbegrepen. Maar anderen zeiden gewoon: ‘Nou, ze hebben gewoon de datum verkeerd’.”
Het geloof dat de wereld binnenkort zal eindigen – of dat er een nieuw tijdperk zal aanbreken – duikt steeds weer op in populaire samenzweringstheorieën.
Aanhangers van QAnon voorspellen al lang een ‘Great Awakening‘ dat zal plaatsvinden na ‘de storm’, wanneer voormalig president Trump triomfeert. Dan zullen zijn vijanden – waaronder voormalig minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton en acteur Tom Hanks – worden ontmaskerd en mogelijk geëxecuteerd op televisie.
Er zijn veel data geopperd voor deze laatste, bloedige overwinning, voorspellingen die later worden afgewimpeld als ze onjuist blijken te zijn.
In 2021 verzamelden duizenden QAnon-gelovigen zich in Dallas nadat een van hun leiders de terugkeer van John F. Kennedy Jr. had voorspeld, die ondanks zijn dood in 1999 een prominente plaats inneemt in de QAnon-overlevering. De teleurgestelde gelovigen besloten later dat ze de data verkeerd hadden.
Iets soortgelijks gebeurde eind vorig jaar, toen veel samenzweringstheoretici beweerden dat een lang geplande test van de Emergency Broadcast System chemicaliën in de COVID-19 vaccins zou activeren. Degenen die de injectie kregen zouden gedood worden of misschien in zombies veranderen, volgens deze gedachtegang.
Het gebeurde niet.
De moord op president John F. Kennedy, samen met de Vietnamoorlog en Watergate, vormde later de basis voor ons huidige tijdperk van “alternatieve feiten” door grote groepen Amerikanen ervan te overtuigen dat ze hun eigen regering niet langer konden vertrouwen.
De huidige samenzweringstheorieën weerspiegelen datzelfde wantrouwen en een onbehagen met het snelle tempo van economische, technologische en milieuveranderingen. Denk aan beweringen dat de maanlanding in 1969 in scène is gezet, dat de overheid bewijs van aliens in de doofpot heeft gestopt of dat de aanslagen van 11 september 2001 van binnenuit zijn beraamd.
De angst voor draadloze 5G-masten of vaccins met microchips, om twee nieuwere voorbeelden te noemen, weerspiegelt de angst voor overheidscontrole en nieuwe technologieën.
Beweringen dat klimaatverandering een leugen is, bieden een gemakkelijk antwoord op een gecompliceerde, existentiële bedreiging die wordt veroorzaakt door het eigen gedrag van mensen.
Dan is er nog de pandemie van het coronavirus, die de ideale omstandigheden creëerde voor samenzweringstheorieën: wijdverspreide angst en economische onzekerheid, een dodelijke dreiging die op mysterieuze wijze ontstond door een geopolitieke tegenstander, snel ontwikkelde vaccins en een controversiële reactie van de overheid.
“COVID zette echt alle registers open”, zegt Joseph Uscinski, een politicoloog aan de Universiteit van Miami die onderzoek doet naar het geloof in samenzweringstheorieën.
Het internet heeft het geloof in samenzweringstheorieën zichtbaarder en deelbaarder gemaakt. Trump en andere politici hebben geleerd hoe ze het geloof in samenzweringstheorieën kunnen uitbuiten voor hun eigen doeleinden.
Maar de geschiedenis laat zien dat Amerika hoaxes, samenzweringstheorieën en cycli van wantrouwen al eerder heeft doorstaan.
Den Hartog, de historicus van Samford, zei dat hij graag wil geloven dat de natie dat weer kan.
“Dit geeft me enige hoop, om te weten dat we problemen hebben gehad en dat we ze hebben doorstaan,” zei hij.
“Er is een Amerikaans vermogen om adem te halen, om harder te werken aan ons burgerleven en om het vertrouwen opnieuw op te bouwen.”
