Hoort Turkije eigenlijk wel bij Europa? Hoe zit het precies met de Armeense genocide? Welke rol speelt het leger in Turkije? Is de AKP-partij wel te vertrouwen? Wordt Turkije straks ook lid van de Europese Unie? In het boek De Turken komen eraan! gaan voormalig GroenLinks-Europarlementariër Joost Lagendijk en zijn vrouw, journaliste en documentairemaakster Nevin Sungur, in op bovenstaande vragen.
Discussies in de Tweede Kamer en op de opiniepagina’s van kranten over Turkije zijn vaak ongenuanceerd, omdat veel mensen zich maar half over het onderwerp hebben ingelezen. Lagendijk en Sungur schreven een boek voor beginners en gevorderden. Ook voor mensen die regelmatig in Turkije zijn geweest en de werken van Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk in hun kast hebben staan bevat het boek nieuwe en verfrissende inzichten.
De in 1923 gestichte staat Turkije is de erfgenaam van het Ottomaanse Rijk. Dit islamitische imperium was eeuwenlang heer en meester over de Balkan en bedreigde tot het ontzet van Wenen in 1683 het christelijke Europa. In de negentiende eeuw raakte het Ottomaanse Rijk echter in verval en moest lijdzaam toezien dat verschillende volken de onafhankelijkheid uitriepen, hierbij gesteund door de natiestaten in Europa. Waar Frits Bolkestein en Geert Wilders fel tegen de toetreding van Turkije tot de EU zijn omdat het ontzet van Wenen dan tevergeefs zou zijn, daar zijn nationalisten in Turkije fel tegen de bemoeienis van Europa met het Turkse minderhedenbeleid omdat ze bang zijn dat dit zal leiden tot de desintegratie van hun land.
In tegenstelling tot het Ottomaanse Rijk is het moderne Turkije geen multicultureel land. Was honderd jaar geleden 25 procent van de bevolking van het Ottomaanse Rijk nog christelijk, nu is meer dan 99 procent moslim. Lagendijk en Sungur leggen uit dat dit niets te maken heeft met islamisering, maar met nationalisme. Tijdens de Eerste Balkanoorlog van 1912 en de Turkse onafhankelijkheidsoorlog werden mensen gedwongen huis en haard te verlaten. De christelijke volken zetten de Turken hun land uit, de Turken de christenen.
De Jong-Turken, officieren die in 1908 de macht in het Ottomaanse Rijk hadden gegrepen, wilden geen herhaling van de verloren Balkanoorlog. Toen in 1915 tijdens de Eerste Wereldoorlog de Armeniërs massaal in opstand kwamen reageerden de Jong-Turken met extreme maatregelen. Armeniërs werden gedwongen verhuisd naar de Syrische woestijn. Tijdens de barre tocht kwamen honderdduizenden om. De schattingen over het aantal slachtoffers lopen uiteen van tweehonderdduizend tot twee miljoen. In hun benadering van dit drama, dat nog steeds een zeer gevoelige historische en politieke controverse is, kiezen Lagendijk en Sungur voor een genuanceerde middenweg. Ze hebben kritiek op het officiële Turkse standpunt, dat er van genocide absoluut geen sprake was en dat het betitelen van de gebeurtenissen als een genocide strafbaar is, en op het standpunt van de Armeense lobby, dat er een uitgewerkt plan was om het weerloze Armeense volk doelbewust te vernietigen. Toen er in het Europees Parlement gestemd moest worden over de erkenning van de Armeense Genocide stemde Lagendijk blanco. Hij vond dat historici over de gebeurtenissen dienden te oordelen, niet politici. Het Turkse verbod om de gebeurtenissen als genocide te betitelen, maar ook de politieke druk van de Armeense lobby dat Europese parlementen de gebeurtenissen als genocide moeten erkennen en dat het ontkennen van de genocide strafbaar moet worden, staan een genuanceerd historisch oordeel en een verzoening in de weg.
Behalve met de Armeense kwestie worstelen de Turken ook met de erfenis van Kemal Atatürk, de stichter van het moderne Turkije. Het machtsstrijd tussen de heersende AKP-partij en de oude kemalistische elite wordt in Europa soms beschouwd als een strijd tussen fundamentalisme en secularisme. De AKP-partij zou in werkelijkheid geen democratische partij maar een fundamentalistische partij die van Turkije een tweede Iran zou willen maken. Lagendijk en Sungur laten zien dat het ingewikkelder ligt. Kemal Atatürk liet zich inspireren door het Franse secularisme en het Duitse militarisme. Het kemalisme is behalve seculier ook nationalistisch en autoritair. Het leger, dat zich beschouwt als hoeder van de erfenis van Atatürk, had lange tijd een grote invloed op de politiek. In 1960, 1971, 1980 en 1997 vond er een militaire coup plaats. De AKP-partij van premier Erdogan heeft geleerd van de fouten van haar voorganger, de Welvaartspartij van Erbakan, en staat voor een gematigde conservatief-religieuze koers. De AKP is inmiddels al weer tien jaar aan de macht en is er in die tijd in geslaagd de politieke macht van de kemalisten te breken. De AKP-partij heeft, zeker in haar beginjaren, voor veel goede hervormingen gezorgd. De verhouding van de Turkse staat met de Koerdische minderheid is bijvoorbeeld behoorlijk verbeterd en er is nu ook een Koerdische televisiezender.
Lagendijk en Sungur maken zich echter zorgen over de toekomst, omdat het hervormingsprogramma van de AKP nu lijkt te zijn gestagneerd. Dit heeft ook te maken met het vastlopen van de onderhandelingen met de EU over de toetreding van Turkije, waardoor de noodzaak tot democratische hervormingen minder urgent geworden is. Het is onzeker hoe Turkije zich op dit gebied verder ontwikkelen zal en of de hervormingsagenda weer zal worden opgepakt. Lagendijk en Sungur willen toch optimistisch blijven en spreken daarom, ondanks een aantal mitsen en maren, de voorzichtige verwachting uit dat Turkije verder gaat democratiseren en voor 2023 lid wordt van de EU, dus voor de honderdste verjaardag van het land.
Het beknopte en zeer leesbare De Turken komen eraan! smaakt naar meer. Gelukkig beseften de auteurs dit ook. Voor wie verder wil lezen is er een lijst van interessante Nederlandstalige en Engelstalige boeken over de behandelde onderwerpen.
N.a.v. Joost Lagendijk en Nevin Sungur, De Turken komen eraan! Alles wat iedereen over Turkije moet weten. Bert Bakker Amsterdam 2013. ISBN 9789035133976.
