De VPRO heeft een reclamespotje voor zichzelf gemaakt. Een spotje dat aangeeft dat de omroep zichzelf graag beschouwt als ‘sponsor van de vooruitgang’. Maar de documentaire van Sunny Bergman Sunny side of spirit is een regelrechte snoekduik in de middeleeuwen.
Bergman is bezorgd omdat we hier psychisch ziek zijn. Vier op de tien Nederlanders heeft last van psychische klachten, vooral depressies en slapeloosheid. (Die twee hangen nauw samen, overigens.) Waar ligt dat aan, volgens Sunny? Aan de westerse beschaving. Aan ons jachtige bestaan. Om dat diepe inzicht te bewijzen, moest ze naar Taiwan, Brazilië en Ghana. Want daar is het leven helemaal niet stressvol. Bergman weet te melden dat die psychische problemen daar veel minder vaak voorkomen (of zou dat misschien een kwestie zijn van meten, van bereikbaarheid van medische hulp, van schaamte?) en áls er al iemand een depressie heeft, dan worden die klachten daar heel anders aangepakt. Veel beter. Spiritueler. Sunny babbelde met geestenbezweerders, kruidenverkopers, medicijnmannetjes enzovoorts – en volgens haar zouden wij dat hier ook moeten invoeren. Dan kunnen we de pillen laten liggen. Kinderachtig? De VPRO plaatste op de sitepagina over deze programmareeks nog een ander spiritueel hulpmiddel: een kleurplaat. De ‘sunny side of spirit mandala kleurplaat’. Ziedaar de vooruitgang die de VPRO sponsort. Een kleurplaat tegen depressie.
Depressiviteit is helaas geen onderwerp om zweverige programma’s over te maken. Depressiviteit verwoest levens, het is een buitengewoon serieus probleem. En de aanpak van deze aandoening zit ernstig in het slop. Nog steeds geldt de combinatie pillen én praten als de gouden standaard. Pillen alleen zou niet voldoende zijn, of beter: die pillen werken beter wanneer daarbij ook nog gepraat wordt. Psychotherapie, dus. Dat is een mooie oplossing. Dat biedt werk voor de psychiater én voor de psycholoog. Daarnaast zijn er nog allerlei andere regelmatig geprezen methoden om depressies mee te lijf te gaan. Sporten bijvoorbeeld. Gewoon een beetje hardlopen zou voldoende om de depressie te verlichten. En anders is er ‘mindfullness’. Dat is juist gewoon niks doen. Letterlijk stil staan bij dat je niks doet. Dat zou ook helpen. Het tragische is dat al deze therapieën eigenlijk maar op één ding neerkomen: hoop.
Het is alweer zeven jaar geleden dat de Britse psycholoog Irvin Kirsch keihard aantoonde dat die niet werken. Althans, niet meer dan valse hoop. Kirsch verzamelde een heleboel studies naar de effectiviteit van de nieuwste antidepressiva bij ernstige depressies. Alleen de mooie studies (omvangrijk, dubbelblind, gerandomiseerd). Maar hij ging daarbij ook expres op zoek naar mooie studies die nooit waren gepubliceerd omdat de farmabedrijven die aan het onderzoek meebetaalden, de resultaten achteraf vonden tegenvallen (en dan hebben ze vaak het recht om publicatie te blokkeren; publication bias heet dat, en Kirsch moest juridische wapens inschakelen om ze boven tafel te krijgen). Kirsch voegde dat alles samen, en kwam tot de conclusie dat ook de nieuwste pillen niet beter scoren dan een placebo. Er was een miniem statistisch verschil, maar dat was in ieder geval klinisch (in de praktijk) volstrekt irrelevant. Dat onderzoek veroorzaakte toen een storm van kritiek, maar de resultaten staan nog recht overeind. Pillen geven is niks anders dan hoop geven. De depressieve patiënt denkt zichzelf daarna de put uit. Als hij geluk heeft.
Pim Cuypers van de Vrije Universiteit verzamelde het afgelopen jaar 55 studies naar het effect van psychotherapie (en dan de gouden standaard: cognitieve gedragstherapie, CGT), alweer alleen de beste. Maar ook: een kwart daarvan was niet gepubliceerd (u raadt wel waarom). Over CGT worden altijd mooie verhalen vertelt, maar Cuypers bekeek deze massa gegevens en concludeerde dat het effect van psychotherapie in feite fors te hoog wordt ingeschat. In een reactie op dit onderzoek vertelde de Amerikaanse psychotherapie-onderzoeker Rob DeRubeis in de Volkskrant van 1 oktober dat hij niét durfde te zeggen welke van de twee nu effectiever is: pillen of praten. Het effect is waarschijnlijk hetzelfde. Dus ook praten is niet meer dan placebo, dan hoop bieden.
Ook wat dat betreft was 2015 een slecht jaar. In maart promoveerde Nikolaos Stavrakakis in Groningen op het effect van sporten op depressiviteit. Hij had 2200 jongeren gedurende vijf jaar gevolgd, gemeten hoeveel ze bewogen, en gekeken naar hun psychische gesteldheid. Stavrakakis zag geen causaal verband tussen minder gaan bewegen en eventuele depressieve gevoelens. In een deelonderzoek onder depressieve en ‘gewone’ volwassenen die al dan niet sportten, kwam naar voren dat bewegen heel eventjes opgewekt en vrolijk maakt – maar dat effect snel weer wegebt. Bram Bakker, die zichzelf tegenwoordig heel modieus ‘running therapeut’ noemt, probeerde in de NRC van 9 maart nog te redden wat er te redden viel. Rennen helpt soms wel en soms niet, zo luidde zijn voodoo-reactie. Je zou deelnemers vooraf moeten selecteren. Helaas, kan dat alleen achteraf. En van achteren kijk je een koe in de kont.
Lekker stil zitten en denken aan dat je stil zit? Ik zei het al, het was een wreed jaar. Recent onderzoek gepubliceerd in Oxford (gepubliceerd in The Lancet) liet zien dat mensen die regelmatig depressief zijn, net zo veel baat hebben bij de keuze mindfullness als bij de keuze pillen. Van de ruim tweehonderd deelnemers die pillen slikten, kreeg 47 procent uiteindelijk toch weer een depressie; van de even grote groep mindfulnessers was dat 44 procent. Geen significant verschil. ook mindfulness is net zo effectief als neppillen.
Het is een deprimerend verhaal, dat van het depressie-onderzoek. Ondanks alle inspanningen hebben we er nog steeds geen grip op. Alle verhalen over wetenschappelijke doorbraken zijn gebaseerd op het wegmoffelen van ongewenste negatieve resultaten. We hebben geslikt, gepraat, gerend, gemediteerd, en het komt allemaal op hetzelfde neer. En ondertussen kakelen de kwakdenkers. Zoals Sunny Bergman, die deze vreselijke kwaal vrolijk gebruikt voor haar goedkope maatschappijkritiekje en voor het aanprijzen van nóg onzinniger therapieën uit de onbedorven tropenwijsheid. Sunny Bergman is gewoon wreed in haar oppervlakkigheid. En de VPRO sponsort de achteruitgang.
