De banaliteit van het kwaad. Het was de ondertitel van Hannah Arendts verslag van het Eichmann-proces in Jeruzalem, in 1961. Ze constateerde dat de oorlogsmidadiger eigenlijk een heel gewoon mannetje was. Arendt trapte blindelings in de val die Eichmann had opgezet. Dat het kwaad banaal is; dat het kwaad, wanneer het ongestraft zijn gang kan gaan, veel opportunistische meelopers trekt, dat wist iedereen toen allang. Het opmerkelijke was dat Arendt diezelfde eigenschap toekende aan de man die daar terecht stond. Een man die door iedereen beschouwd werd als de voornaamste ontwerper van de Holocaust. Eichmann ontkende dat – en Arendt geloofde hem. Ze werd erom verguisd, maar naderhand net zo hard geprezen. Ze had doorzien dat het kwaad in ieder van ons zit. In elke brave burger die zijn geweten uitschakelt. Arendt had het kwaad doorzien.
Het is een volstrekt onverdiende lof. De ondertitel (‘de banaliteit van het kwaad’) klinkt weliswaar diepzinnig, maar dat is ook alles. Arendt heeft in haar boek Eichmann in Jeruzalem niks te melden over ‘het kwaad’. Het boek is niet meer dan een verslag van wat zij daar zag. En daarbij heeft zij belangrijke procesdagen gemist. Haar verslag is dan ook volstrekt misleidend. Dat neemt niet weg dat Arendt in een nieuwe film van Margerete von Trotta op het schild getild wordt als dapper en diepzinnig denker.
Adolf Eichmann speelde het spel met verve, daar in Jeruzalem. Tijdens de oorlogsjaren was hij wel degelijk de spin in het web geweest van de Holocaust. Duizenden leden van de Wehrmacht, de SS en de SD waren op een of andere manier betrokken bij de Endlösung der Judenfrage, maar alleen Eichmann wist wat er over heel Europa gaande was.
Hij was niet alleen een van de bedenkers van de Endlösung, maar ook de grote organisator (met veel meer macht dan zijn eenvoudige rang deed vermoeden) en hij was ook vaak ter plekke om de jacht op de joden te coördineren.
Eichmann was allesbehalve een doorsnee-ambtenaar in oorlogstijd. Na de oorlog wist hij naar Argentinië te ontkomen, waar hij een van de voornaamste leden werd van de nazi-kolonie in dat land. In haar vorig jaar verschenen boek Eichmann in Argentinië geeft Bettina Stangneth een gedetailleerd beeld van zijn leven in ballingschap. Hij was het die de Duitsers aldaar (tot hun grote verbijstering) voorrekende dat er in totaal zes miljoen joden waren vermoord. Hij was maar al te bereid om zijn verhaal te doen, want hij was er heilig van overtuigd dat Duitsland de mensheid een grote dienst had bewezen.
Maar ondertussen maakten nazi-jager Simon Wiesenthal, de Israëlische geheime dienst Mossad en de Frankfurter officier van Justitie Fritz Bauer jacht op Eichmann. De Israëli’s plukten Eichmann in mei 1960 van de straat, en smokkelden hem Argentinië uit. Tien dagen later maakte de Israëlische president Ben-Goerion bekend dat de oorlogsmisdadiger in Jeruzalem terecht zou staan.
Daar, in Jeruzalem, deed Eichmann alsof hij in de oorlogsjaren alleen maar een ambtenaar was geweest. Iemand die gedwongen was de bevelen van zijn superieuren uit te voeren. Hij had gerekend, geregeld en rondgebeld. Verder niks. De rechters oordeelden anders.
Maar Arendt, die maar een deel van het proces bijwoonde, trapte er in, en zorgde er zo voor dat Eichmanns leugens de status bereikten van een nieuwe interpretatie van de Holocaust. Alleen de hoogste nazi’s waren ideologisch gedreven, en écht schuldig. Direct daaronder zaten alleen maar ambtenaren die bevelen moesten uitvoeren, want anders…
In zijn beschouwing over de film Hannah Arendt – Ihr denken veränderte die Welt in de Volkskrant van 25 april noemt Olaf Tempelman Stangeths boek en haar harde conclusies (ze was overigens niet de eerste die Arendt terechtwees, zie bijvoorbeeld de Eichmann-biografie van David Cesarini uit 2004,) maar Tempelman concludeert vervolgens gemakzuchtig dat ‘de ware aard’ van Eichmann daarmee een halve eeuw later weer ‘voorwerp van controverse’ is. En vervolgt: ‘Wie Eichmann ook was, Arendt heeft de wereld attent gemaakt op het bestaan van vele ‘Eichmann-achtigen’, op het feit dat totalitaire regimes existeren bij de gratie van drommen mensen die hun ogen sluiten en verzuimen na te denken’.
Dat komt erop neer dat Arendt een enorme open deur intrapte. Maar zo is het niet. Ze heeft met haar oppervlakkige boek (met die quasi-diepzinnige ondertitel) de geschiedschrijving van de Holocaust een kwade dienst bewezen. Het verschijnsel van de al dan niet gedwongen ‘meeloper’ was anno 1961 maar al te goed bekend.
Wat Arendt heeft gedaan, was vallen voor Eichmann, die meende dat hij zich achter datzelfde begrip kon verschuilen. Ze bevestigde daarmee de door vele ex-nazi’s zo graag verbreidde leugen dat alleen de echte nazitop écht schuldig was. Dat heeft niets te maken met intellectuele moed; dat is gewoon naïef.
