Er wordt al gesproken over een ‘Hete Bulgaarse zomer’, letterlijk en figuurlijk. Want ondanks dampende temperaturen staan zonder uitzondering iedere dag een paar duizend jonge, hoogopgeleide Bulgaren voor het parlementsgebouw in de hoofdstad Sofia. Ze eisen het aftreden van de socialistische regering, in hun ogen de oude communisten. Een regering die koud twee maanden aan de macht is nadat een vorige protestgolf leidde tot aftreden van de centrum-rechtse regering van premier Borisov. Het lijkt erop dat de Bulgaren geen enkele gevestigde partij meer accepteren, want ze hebben allemaal vuile handen.
Al anderhalve maand (om precies te zijn 46 dagen, zie #дансwithme op twitter) roepen tienduizenden Bulgaren om het aftreden van de nieuwe regering. Al die tijd riepen ze ook om buitenlandse aandacht, vooral uit Europa. Dat laatste kwam maar mondjesmaat, tot afgelopen dinsdagavond. Want voor het eerst escaleerde de boel flink in Sofia. Waarschijnlijk de reden waarom je dit nu leest.
Demonstranten (een heleboel) blokkeerden het parlementsgebouw. Binnen zaten ministers, parlementariërs en journalisten. Er was een controversieel debat gaande over de begroting en een enorme staatslening waarvan onduidelijk is waar het geld naartoe gaat. Normaal gesproken zijn de politici al lang weg voordat de demonstraties (dagelijks om 18.30) beginnen, het was de eerste keer in die veertig dagen dat ze langer bleven zitten. Demonstranten grepen hun kans om de machthebbers op te sluiten en niet naar buiten te laten komen voordat er gehoor werd gegeven aan hun belangrijkste eis: aftreden. De politiemacht werd gauw opgevoerd. Bij de eerste poging een bus vol politici naar buiten te rijden, dwars door de menigte heen, werd volgens demonstranten meteen geweld gebruikt. Mensen gingen op de grond zitten om te laten zien dat ze niet gewelddadig zijn, maar werden met wapenstokken toegetakeld. De poging mislukte, de bus keerde terug naar het parlement. Politici binnen klaagden over gebrek aan eten en drinken. Ver na middernacht, toen een nieuwe poging werd ondernomen om de aanwezigen naar buiten te loodsen, kreeg de politie weer orders om harde hand te gebruiken. In totaal twintig mensen raakten gewond.
De veertigste protestdag gaat de geschiedenis in als de eerste bloedige en het bracht alleen maar meer mensen op de been. Woensdagavond stond het weer zwart van de demonstranten bij het parlement dat dit keer leeg was. De parlementsvoorzitter riep parlementariërs op ver uit de buurt te blijven wegens ‘gevaar voor eigen leven’. Minister van binnenlandse zaken verklaarde dat demonstranten verwondingen aan zichzelf te danken hebben. Demonstranten worden weggezet als onrustzoekers, vandalen en betaald door de democratische partij (GERB) die op nieuwe verkiezingen uit zou zijn. Twee dagen later kwam de eerste reactie van premier Orecharski: “Aftreden is geen optie. We beslissen zelf wel hoe lang we regeren”.
Demonstranten eisen het aftreden van de coalitieregering van premier Orecharski, die ze beschuldigen van vriendjespolitiek en het in stand houden van een corrupt politiek systeem sinds het uiteenvallen van de Sovjetunie. De coalitie werd afgelopen mei gevormd rond de socialistische partij BSP, een partij die voortkomt uit de Bulgaarse communistische partij van voor de val van de Sovjetunie. (Saillant detail: Hoewel de partij zegt niet meer dezelfde partij te zijn, vierde BSP afgelopen weekend wel haar 100-jarige bestaan.)
Een hoogst dubieuze aanstelling van mediamagnaat Peevski (een man met louche contacten in de onderwereld) tot chef van de veiligheidsdienst was de ultieme druppel. Die aanstelling is later teruggedraaid. In de korte tijd dat deze regering de touwtjes in handen heeft zijn er nog een aantal verdachte aanstellingen geweest. Een oude baas van een beruchte pseudoverzekeringsmaatschappij ofwel maffiabedrijf, tot onderminister van binnenlandse zaken bijvoorbeeld.
Voor de demonstranten wijst alles erop dat de socialisten nog steeds communisten in schaapskleding zijn. Ze willen nu eens voor goed afrekenen met de oude politiek. Ze willen de banden met oligarchen en de Russen doorknippen om een waardig democratisch Europees land te worden.
Stefan Ralchev, politiek analist bij de onafhankelijke denktank Iris: “Deze protesten zijn de eerste in Bulgarije die niet ingegeven zijn door economische neergang en armoede, maar door normen, waarden en ernstige bezorgdheid over waar het in deze samenleving naartoe gaat. De burgermaatschappij is wakker geworden, eindelijk na twintig jaar.”
Ja, maar heeft geen enkel draagvlak in de samenleving. De socialistische partij haalt al jaren geen meerderheid van de stemmen meer, ook dit keer niet. (Ondanks de dappere poging om stemmen te kopen bij de straatarme analfabete Romagemeenschap).
De verkiezingen hadden een dramatische opkomst van 51 procent omdat er na de vorige reeks protesten en val van de vorige regering niks nieuws te kiezen was. Met een kiesdrempel van vier procent is het voor nieuwe partijen vrijwel onmogelijk in het parlement te komen. De centrum-rechtse partij GERB van de vorige premier Boyko Borisov haalde de meeste stemmen, maar niet genoeg voor een meerderheid. GERB lukte het niet een coalitie te vormen met andere partijen. Dus toen kwamen de socialisten die er een hoogst dubieus minderheidskabinet uit wisten te slepen met de partij van de Bulgaarse Turken (DPS) en gedoogsteun van de ultranationalistische partij Ataka. De laatste wordt vaak in een adem genoemd met fascisme. (In 2011 vielen leden van Ataka in Sofia een moskee binnen tijdens het vrijdagsgebed.)
“Deze regering heeft geen parlementaire controle en geen internationale steun, behalve van Rusland”, zegt Daniela Gortcheva, Nederlands/Bulgaarse journalist (oprichter van een maandblad voor Bulgaren in Nederland). Tijdens haar vakantie in Bulgarije doet ze actief mee aan de protesten. “Maar ze willen zo lang als het kan aan de macht blijven”
De onrust in Bulgarije heeft alles te maken met de Russische invloed in het land. Bulgaren zijn sterk afhankelijk van Russische energie, negentig procent van hun natuurlijke gas komt uit Rusland. Volgens kritische Bulgaren wordt die afhankelijkheid uitgebuit, de Russen gebruiken het om politieke druk uit te oefenen en Bulgarije in hun invloedssfeer te houden. Dat gebeurt subtiel, achter de schermen.
De socialistische (voormalig communistische) partij die de kar trekt in deze coalitie is helemaal verdacht wegens zijn goede oude vriendennetwerk in het oosten. “Deze regering is een marionet van oligarchen die weer sterke banden hebben met Russische oligarchen en indirect dus met Poetin”, zegt Gortcheva.
In het schemergebied tussen politiek, economie en georganiseerde misdaad zitten de oligarchen. Het oligarchische model is bekend uit Rusland, in Bulgarije werkt het precies zo. Buitenproportioneel rijke mensen die macht uitoefenen op de politiek, met belangen in het bedrijfsleven en vaak gelinkt met de georganiseerde misdaad. “De Bulgaarse maffia is klein, maar daarachter zitten de Russen die veel gevaarlijker zijn”.
Nu de afhankelijkheid van Russisch gas overal in het geding is, beginnen de Russen banden met voormalige Sovjetlanden stevig aan te halen, zo ook in Bulgarije. What’s in it voor Bulgarije? Een demonstrant verwoordde het goed: “Waarom wachten op Europees geld waar je papieren voor moet invullen en verantwoording voor moet afleggen,… als de Russen het je zomaar geven?” Met grote haast wil de regering nu eerder opgeschorte projecten hervat, zoals de bouw van een nieuwe Russische kerncentrale waar Bulgaren tijdens een referendum in januari tegen stemden.
Zestig procent van de Bulgaren staat achter deze protesten, wil een transparant Europees Bulgarije en de banden met Rusland doorknippen. Maar er speelt een veel grotere geopolitieke strijd, die van Rusland met Europa.
De EU wist dondersgoed dat Bulgarije (zelfde geldt voor Roemenië) nog een bolwerk was van corruptie en oude communistische principes nog niet helemaal over boord waren gegooid. Maar in Brussel hoopten ze de transitie naar een echte democratie in deze landen sneller zou gaan als ze lid zouden worden. Bovendien speelden er grote (geo)politieke belangen om de landen uit de Russische invloedssfeer te halen. In aanloop naar de toetreding werden de gevraagde hervormingen doorgevoerd, vooral op gebied van justitie. Hervormingen die na toetreding net zo makkelijk weer werden teruggedraaid. Bovendien werd de politieke elite, gestuurd door oligarchen, alleen maar beter van de vele EU-fondsen die opeens binnenstroomden.
Zolang de Bulgaren niet al te opzichtig te werk gaan, en geen Europese wetten overtreden, kan de EU weinig doen. Louche praktijken en vriendjespolitiek gebeurt altijd achter de schermen. Naar buiten toe lijkt Bulgarije een prima democratisch bestel te hebben.
Gelukkig zijn ze in Brussel ook niet op hun achterhoofd gevallen. Eurocommissaris Justitie Viviane Reding sprak vorige week met de demonstranten in Sofia en liet (heel bewust bij wijze van statement) een ontmoeting met de premier achter wegen. Ze sprak de nu al befaamde woorden: ‘Ik sta achter de Bulgaarse burgers die demonstreren tegen corruptie’. Waarmee ze zich indirect uitspreekt tegen de huidige machthebbers in Bulgarije. Of het de opstand helpt is de vraag, demonstranten zien het vooral als symbolische steun waar ze erg blij mee zijn.
Drie generaties communisme krijg je niet zomaar uit de mensen. Toen Bulgarije lid werd van de EU werd ook langzaam de weg naar hervorming ingeslagen. Een poosje heerste er optimisme. Het ging goed, de leefstandaard ging omhoog, de economie werd gezonder. “Er was geen ruimte voor een kritische blik op het politieke systeem van corruptie en vriendjespolitiek”, zegt Stefan Ralchev. Nu 23 jaar na de val van het communisme is het politieke klimaat weinig anders, maar de Bulgaren zelf zijn wel veranderd. Het is de nieuwe generatie, de jonge middenklasse die deze demonstraties draagt. Een internetrevolutie die wordt georganiseerd met behulp van social media. Het zijn de jonge Bulgaren die hun ogen openen en zien dat het wel anders kan. Daniela Gortcheva: “Er is altijd een strijd geweest tussen burgers en het systeem. We wilden het anders, maar wisten nooit hoe”.
Dat zien we dan wel weer. Klinkt niet echt doordacht, maar zo is het wel. Prioriteit voor de demonstranten is het aftreden van deze vuile regering, voor het meer schade kan aanrichten dan het wellicht achter de schermen al heeft gedaan. Er zijn voorlopig geen nieuwe partijen die het stokje kunnen overnemen met garantie voor een transparante democratische lijn. Met de kiesdrempel op vier procent is het voor nieuwe clubs heel moeilijk zich in de politieke arena te spelen. Bovendien, de demonstranten benadrukken keer op keer dat ze geen leiders hebben, geen leiders willen en helemaal niet ambiëren om onderdeel te worden van die politieke elite waar ze zich zo voor schamen. Politiek is iets smerigs, politici zijn ratten; een overtuiging die zo diepgeworteld in het bewustzijn van de Bulgaren zit.
Toch zit er een langeretermijn-visie achter deze demonstraties. “De enige manier om structureel iets te veranderen is constante druk van het volk”, zegt Stefan Ralchev. “Er moet nu eerst een nieuwe start komen. Deze regering is niet legitiem. Dan komt GERB misschien weer aan de macht, daar zijn we ook niet blij mee. Maar politici moeten nu wel voorzichtiger worden. We kijken nu over hun schouders mee, dat zijn ze niet gewend. ”
Mitra Nazar is correspondent Balkan/Zuidoost Europa. Ze heeft ook een website.
