Het gaat niet goed in Rusland. Volgens Stephen Fry doet Poetin met homo’s wat Hitler met Joden deed, en riep vorige week op tot een boycot van de Olympische Spelen in Stotsji. Al snel voelden Nederlandse ‘opiniemakers’ zich geroepen om even mee te shinen met De Stephen door ook te roepen dat we ‘iets moeten doen’. Verder dan een moreel appèl kwam het niet. Dat dergelijke oproepen desalniettemin uit een goed hart komen, daar mag geen twijfel over bestaan – dat ze kortzichtig zijn, net zo min.
Een oproep tot een boycot van de Olympische spelen is namelijk contraproductief. Alvorens te kunnen begrijpen waarom, is het noodzakelijk om te kijken naar het beleid van Poetin. Waarom doet hij dit? Waarom nu, en vooral: wat hoopt hij met dit beleid te bewerkstelligen? Vervolgens zal er gekeken worden naar een alternatief, want: wat is er dan wel mogelijk zonder onnodig handelsbelangen in de schaal te leggen of – en dat is het grootste gevaar bij de boycot-roepers – Poetin in de kaart te spelen en de situatie alleen maar te verergeren…?
De onvoorwaardelijke steun onder de elite en het merendeel van de bevolking is tanende: peilingen laten zien dat Poetin op 54% steun onder de bevolking kan rekenen. Deze steun komt veelal van het relatief conservatievere platteland: de bolwerken in Sint Petersburg en Moskou zijn allang verloren gegaan. De culturele elite in de steden omarmden tijden de economische boom de oppervlakkige maar verleidelijke bling-bling-ideologie van Poetin, dezelfde (evenzo oppervlakkige) elite keert nu in mindere tijden in toenemende mate de president de rug toe. Ook de ambtenaren zijn niet tevreden: onder Medvedev heeft de elite van regeringsfunctionarissen wat meer vrijheden (en dus ook meer praatjes) gekregen. Hierdoor rommelt het in het Russische ambtenarenapparaat, de sociale en economische problemen zorgen voor een power struggle onder de vlag van “ideologische onenigheid”. Zo hebben leden van Poetin’s partij tijdens de lokale verkiezingen openlijk afstand gedaan van het huidige beleid en gingen zij als onafhankelijke kandidaten de strijd aan. Poetin is afhankelijk van de steun van de elite en is closing the ranks. Kortom: de stofkam moet er doorheen.
In de hoop de economie weer een boost te geven, en tegelijkertijd weer sympathie te herwinnen, heeft Poetin besloten een amnestie-regeling in het leven te roepen voor de strafkampen. Momenteel heb je als ondernemer meer kans in de gevangenis te eindigen dan een inbreker: de afgelopen jaren zijn de strafkampen overstroomd met ondernemers die verdacht werden van ‘economische misdrijven‘. Vaak is in dergelijke gevallen ook de politie omgekocht door familieleden of vrienden van concurrerende ondernemers en werd de mogelijkheid iemand aan te klagen voor een ‘economisch misdrijf’ een middel om de concurrentie uit te schakelen. Dat weinig concurrentie moordend is voor een economie, is duidelijk.
Dezelfde sympathie hoopt Poetin te herwinnen bij zijn achterban. Let wel: 66% van de Russen vindt homoseksualiteit ‘onder geen enkele omstandigheid acceptabel’, in Nederland is slechts 4% van de bevolking te typeren als ‘homonegatief’. Poetin is erbij gebaat om elk protest tegen de regering af te schilderen als immoreel, en de oppositie als stabiliteitsondermijnende gekkies. Zoals Daniel Treisman opmerkt in zijn artikel in Foreign Affairs, zal een Westers protest dit discours alleen maar versterken. Juist toen de discussie losbarstte in Rusland over de verkiezingen (weet u nog? Die 146% die op Poetin heeft gestemd?), kwamen sterren zoals Madonna en Sting even vertellen hoe belachelijk zij de arrestatie van Pussy Riot vonden. Resultaat? Niemand had het in Rusland nog over de verkiezingen of over corruptie, iedereen over de schending van kerkelijke grond door vrouwen die ‘van God los’ bleken te zijn. Westers protest fungeerde dus als bliksemafleider en hielt Poetin uit de wind. Een discussie over een boycot van de Olympische Spelen zal hetzelfde effect hebben: in Rusland zal het worden gepresenteerd als onbeschoft Westers gedrag, als het onderpissen van Russische gastvrijheid en als bewijs dat het Westen hypocriet en onbetrouwbaar is. Het idee dat een boycot Poetin in zijn hemd zal zetten is dus misleidend: de partypooper is in dergelijk geval het Westen – daarnaast weet Poetin dat de Spelen gewoon door zullen gaan. Indien atleten deze gaan boycotten en niet komen opdagen: opgeruimd staat netjes.
Mede daarom is in meerdere gevallen tegenwerking uit het Westen op morele gronden een dikke plus voor Poetin. Zie ook: het verlenen van asiel aan Edward Snowden. Door slechts een jaar (en niet onvoorwaardelijk) asiel uit te lenen – heeft Poetin aan de VS laten zien dat hij alles behalve onredelijk is. Het enige wat Poetin hoeft te doen bij het hevig tegensputteren van de VS, is er op wijzen dat zij zelf nooit een uitleveringsverdrag hebben ondertekend en dus een dubbele standaard hanteren. Vandaar dat hij ook geen nacht slaap zal verliezen over het afzeggen van Obama. Daarnaast kunnen ‘wij’ het ‘hier in het Westen’ ongelofelijk ‘stom’ en ‘onlogisch’ vinden dat er een link wordt gelegd met bijvoorbeeld het Russische mensenrecht en de mensenrechten van de gemiddelde Gitmo detainee, maar het maakt Poetin niet veel uit wat wij er van vinden. Die link wordt namelijk wél gelegd in Moskou en is symptomatisch voor het Russische wereldbeeld: een wereldbeeld waar leiders naar handelen en wat daardoor onderdeel van de politieke realiteit wordt. Of wij dit nu leuk vinden of niet. Het idee hebben dat “wat wij logisch achten” ook “logischerwijze” van toepassing moet zijn op Rusland is een veelgemaakte denkfout die ons, zeker nu, duur kan komen te staan.
Het gaat namelijk niet om ‘ons Westerlingen’, wat wij er van vinden of hoe wij er over denken. Waar Poetin nu mee bezig is (en dat doet hij tot nu toe toch wat beter dan Obama) is legacy building: hoe zal Rusland hem herinneren?
Terug naar de homo’s, want daar deden we het natuurlijk voor. Allereerst dienen wij ons af te vragen of dat het grootste probleem is van Rusland en diens attitude richting mensenrechten. Het antwoord is nee. De Russische politieke handjesklap-cultuur (vrij vertaald: de Bassie-cultuur) maken de politiek non-competitief. Er is nog altijd een elite die nergens op aan te spreken is en er bestaan schimmige contacten met de onderwereld. Het is deze elite die ook nog eens (succesvol) the moral highground heeft geclaimd in orthodox Rusland. Het is binnen deze politieke cultuur dat dergelijke wetten kunnen floreren, ontwikkelen en zelfs op brede steun kunnen rekenen. Vandaag zijn het LGBT-rights, morgen zijn het internetactivisten, overmorgen zijn het de mensen-waarvan-de-elite-
Wat kan ‘het Westen’ dan wel doen zonder het pro-Poetin-narratief te versterken in hun idee dat homo’s er zijn om neer te knuppelen? Zorgen voor stress in het Kremlin, is het advies. Zo heeft de Magnitsky List van de Amerikanen voor veel consternatie gezorgd – nog altijd is er niet zo een dergelijke lijst vanuit Europa verschenen. Uiteraard kwam Rusland met een Guantanamo List (lekker puh), maar daar zal men in principe over heen moeten komen. In Europa is men er nog al goed in om gedeelde verantwoordelijkheid te vertalen naar geen verantwoordelijkheid te hoeven nemen: in het geval van een dergelijke EU-Magnitsky List komt dat alleen maar goed uit.
Een dergelijke oplossing is echter hoog politiek spel en kan alleen effectief zijn als iedereen standvastig blijft. Zien we niet zo snel gebeuren. Wanneer het er op aankomt zal Duitsland dwars gaan liggen vanwege hun speciale (gas-) relatie met Rusland. Frankrijk zal zich overschreeuwen wegens hun frustraties over Rusland. Europese coalities uit elkaar drijven, daar heeft Rusland al genoeg mee kunnen oefenen dankzij het sluiten van energiecontracten.
Dus wat dan wel? Vrij weinig. Dat is nog altijd lastig te accepteren voor mensen die het liefst binnen een maand een hele politieke cultuur 180 graden zien draaien. Ondersteunen van activisten, ze netjes behandelen als ze hier eenmaal asiel aanvragen, zorgen dat ze een podium blijven krijgen om hun verhaal te kunnen doen: en daar houdt het wel zo’n beetje mee op. Beperken tot hetgeen dat werkt is wellicht onbevredigend, qua impact en snelheid, maar wel het meest effectief. Boycots zijn alleen zinvol als ze gebeuren of gericht zijn tegen personen of instituties die afhankelijk van ons zijn. Het is verleidelijk om rond te trappen, maar uiteindelijk is daar iedereen slechter mee af.
Er is namelijk een ding wat alle leiders van Rusland met elkaar gemeen hebben, en wat ook het sentiment van de Russen weergeeft: niemand vertelt Rusland wat het moet doen.
Dieuwertje Kuijpers is politiek analist. Ze schreef dit artikel op persoonlijke titel en is samen met collega en Stephan de Vries te volgen via het defensieblog Stukje Duiding.
