Afgelopen maandag toonde het democratisch tekort van de Europese Unie zich in volle glorie. Dat democratisch gat toonde zich niet in Brussel, wel in Boedapest. Daar werd namelijk een nieuwe grondwet aangenomen die niet alleen op verschillende kapitale punten ondemocratisch en ouderwets is, maar ook nog eens op ondemocratische manier tot stand kwam. En De Europese Unie kan niets doen.
Een grondwet is belangrijk. In een land als Nederland valt dat nog wel mee: onze grondwet is niet groots en meeslepend, maar niettemin wel de basis voor ons recht. In de Verenigde Staten is dat nog een stukje belangrijker: de eerste woorden van de Amerikaanse grondwet zijn geniaal en worden terecht geëerbiedigd. De grondwet is daar de ultieme wet, dat blijkt ook uit het Hooggerechtshof en de kracht van de amendementen. Dat zelfs in Nederland de Grondwet belangrijk is blijkt wel uit de moeite die je moet doen om er iets in te veranderen. Het is net iets flexibeler dan in de VS, maar na twee rondes volledige Staten-Generaal is het in ieder geval gewaarborgd dat je niet iets de grondwet infrommelt dat louter is ingegeven door de politieke waan van de dag. In Hongarije doen ze dat anders. De FIDESZ-partij presenteerde in maart het eerste voorstel, en een maand later is de de nieuwe Grondwet aangenomen. Dat is makkelijk als je als je één partij hebt die twee derde van de zetels heeft in het parlement.
Gehistoriseerde onzin
De oppositiepartijen in Hongarije (de sociaal-democratische MSZP, de groene LMP en de extreem-rechtse Jobbik) waren verre van blij. De Jobbik stemden tegen, de twee andere partijen stemden niet mee. Zij wilden niet meedoen aan het ondemocratische proces dat Orbán had ingezet om de grondwet te wijzigen. Want er was geen debat, geen brede maatschappelijke discussie, geen enkele mogelijkheid tot participeren voor anderen dan de FIDESZ-partij. En dat was bewuste tactiek van FIDESZ, want nu heeft Hongarije een grondwet die het conservatief-christelijke FIDESZ-programma ademt en bovendien de mogelijkheid schept voor Orbán en de zijnen nog jaren aan de macht te blijven.
Wat is nu precies het probleem met die grondwet? Op de eerste plaats de preambule. Die toont Hongarije op zijn allerslechtst. Gehistoriseerde onzin over ‘alle strijd die ze hebben gestreden’ (Hongarije verloor glansrijk bijna alle grote oorlogen vanaf de middeleeuwen), over de Middeleeuwse Stefanskroon, over gezin en familie, over christelijk geloof. Een voluit conservatieve tekst, die niet had misstaan in de eerste helft van de twintigste eeuw. Verder staan in de Grondwet nog enkele ‘kleine democratische probleempjes‘: de regering krijgt meer macht en het Hooggerechtshof minder, homo’s mogen niet trouwen en homoseksualiteit wordt niet genoemd als reden waarop je niet mag discrimineren. Oh ja, en Hongaren buiten Hongarije mogen nu stemmen in Hongarije, wat betekent dat ze en masse voor de nationalistisch-getinte partij die ze het stemrecht heeft gegeven zullen stemmen. Het grootste probleem is nog wel dat de persoonlijke opvattingen van Viktor Orbán nu grondwet worden.
EU machteloos
Voor dit alles kun je kiezen, hoe belachelijk het ook is voor een modern land, maar dan wel op een democratische manier. Dat heeft Orbán dus in de verste verte niet gedaan. Het blijkt bovendien dat de Europese Unie machteloos is. Net zoals eerder bij de Hongaarse mediawet of de fratsen van Berlusconi, heeft de Europese Unie geen middelen om iets tegen ondemocratische praktijken te doen. Ja, voordat een land lid wordt van de EU kun je eisen stellen. Daarna kun je hoogstens nog artikel 7 inzetten, een paardenmiddel waarmee je een land buitenspel zet in de beslisorganen van de Europese Unie. Geen enkele lidstaat zal dat willen inzetten, omdat ze als de dood zijn zelf zo’n maatregel opgelegd te krijgen. Dat betekent dat het een dode letter is.
Europa heeft misschien een legitimiteitsprobleem, omdat het ‘zover van de burger afstaat’. Maar in Brussel (en het gekke Straatsburg) is er duidelijk een ontwikkeling richting meer macht voor het Europese Parlement). Dat is maar goed ook, aangezien er aan de lopende band hele ingrijpende EU-plannen worden gemaakt. Ook al proberen Nederlandse ministers of partijen dat te ontkennen, er komt wel degelijk meer invloed van ‘Brussel’ op de nationale economieën. Of je daar nu voor of tegen bent, het is goed als daar democratische controle op is. Een controle op het democratisch karakter van lidstaten, die is er echter niet. Daar zit het grote democratische tekort van de Unie. Zolang je dat niet aanpast, kun je niet spreken over een waardengemeenschap, kun je eigenlijk geen vuist maken tegen ondemocratische regimes elders en kun je zeker niet verwachten dat burgers de Europese Unie serieus nemen.
Huub Bellemakers is hongaroloog en EU-fan. Dat gaat niet goed samen.
