Update: lees ook deze reactie nummer 35.
Of ik een oordeel wilde geven over Zembla en de keurmerkfraude met vlees, vroegen de regionale kranten en de Telegraaf me gisteren. Wat leerde Zembla Nederland?
Vóór de uitzending over poepvlees met fraude toe viel er weinig meer over te zeggen dan wat algemeenheden. Helaas veranderde daar ná de uitzending weinig aan.
Als een volleerd actievoerder wierf Zembla kijkers voor zijn programma. Vlees zou met poep zijn besmeurd (‘bezoedeling’ in vaktaal) en varkensslachter VION zou met sterrenvlees frauderen door gewoon varken als stervarken te verkopen. De kranten, radio en TV gingen twee volle dagen op het nieuws in.
Als dat waar is, is het ernstig. Dat zei ik gisteren vóór de uitzending. Maar als het niet of heel anders waar is? Dan is het ook ernstig. Dat zei ik gisteravond ná het zien van de uitzending. Woensdag en donderdag werden reputaties met de grond gelijk gemaakt en het vertrouwen van mensen weggeslagen. Opvallend genoeg zijn de geluiden in de pers vandaag een eind gematigder. Er wordt om ‘diepgaand onderzoek’ gevraagd. Helaas is dat nodig, want na de opgeklopte verwachtingen liet Zembla het publiek en de samenwerkende partners in de keten van boer tot super verbijsterd en met louter vragen achter.
Ik sprak gisteren Marc van der Lee, woordvoerder van VION. Hij vertelde me zijn kant van het verhaal. Half juli begon Zembla te filmen voor een VION-gebouw. VION vroeg of ze wellicht mochten weten wat de filmers wilden en of het bedrijf kon helpen. Het bleek te gaan om een uitzending over detachering van medewerkers. Net als destijds de Keuringsdienst van Waarde rond de champignonteelt in Nederland, was Zembla op zoek naar het verhaal over de arbeidsomstandigheden van de veelal Oost-Europese medewerkers op een tijdelijk contract.
Een maand later draaide de wind. de uitzending kreeg een andere insteek. Of VION wilde reageren op de beschuldiging dat het bedrijf zou frauderen met sterrenvlees. Wat dan de beschuldiging was? Dat er fraude was. Ja, maar hoe en wat dan? Dat kunnen we niet vertellen, antwoordde Zembla steeds. “Waar had ik op moeten reageren?”, vroeg Van der Lee me retorisch. Ik kon het hem niet zeggen. Te constateren valt dat hij net als Josef K in Kafka’s Proces zonder duidelijke aanklacht in de beklaagdenbank zat. Ieder mogelijk verweer is hem door Zembla ontnomen.
Na alle gekrakeel zag ik donderdagavond de uitzending. Ik vroeg een paar ‘gewone kijkers’ wat ze ervan vonden. Best overtuigend, was het antwoord. Ik vroeg het een journalist. Wel heel erg dun, geen bewijs, was zijn antwoord. Ik vroeg het slachters. Schandaaljournalistiek van een stel amateurs, was het antwoord.
Ook Ik zag wat de journalist en de slachters zagen: amper feiten, een berg suggestie en een boel onbegrip voor hoe een slachthuis en de vleeshandel functioneren.
Er wordt diepvriesvlees gebruikt. Klopt, dat is de normaalste zaak van de wereld. Er zou bedorven vlees worden verwerkt. Maar daar waren geen bewijzen van. Jazeker, er wordt ‘gekant’ – er worden stukken slecht vlees weggesneden. Maar zelfs die goede oude Rijksdienst voor de Keuring van Vee en Vlees (RVV) zou het goedkeuren als die er met zijn neus bovenop zou staan.
Een medewerker zou de slachtlijn niet mogen stoppen als er een af te keuren varken voorbij komt. Dat klopt. Die wordt namelijk niet goedgekeurd en in een proces aan het einde van de lijn nader bekeken. Het kunnen stoppen van de lijn is bedoeld om bij ongelukken te kunnen ingrijpen. Het is er niet om een varken van de haak te halen. De keurmeester maakt zijn keuzes tijdens het keuren of schort zijn oordeel op. (Nog) niet goed gekeurde dieren gaan aan het einde van de lijn niet door voor verwerking, maar worden in een andere opnieuw bekeken. Zo is het werkproces ingeregeld.
Er zou gefraudeerd worden bij VION. De baas van de Dierenbescherming reageerde furieus. Maar er was geen spoor van bewijs, behalve dan mensen in een onder spanning staand bedrijf die iets beweren.
De herkenbaarheid van de inspecteurs zou een schandaal zijn. Dat is een regel. Het moet duidelijk zijn wat iemand in zo’n omgeving doet. Mensen moeten herkenbaar zijn. Aan laboratoriumman Wytzes worden foto’s van vlees met aangedroogde poep en een rood kruis getoond. Zulke dingen zouden gebeuren als er geen inspectie is. Wytzes sprak er schande van, maar was het geen afgekeurd stuk vlees? Een rood kruis betekent namelijk dat vlees niet door mag voor er nader naar gekeken is.
Er zou één dierenarts aan het werk zijn en die zou geen tijd hebben om de 600 varkens te keuren die ieder uur langs de slachtlijn gaan. In werkelijkheid werken er zes keurmeesters per lijn. Ieder 40 minuten hebben er twee 20 minuten pauze om hun intensieve lopende bandwerk geconcentreerd te kunnen doen. De dierenarts houdt toezicht op het werk dat de keurmeesters doen.
VION moest reageren op bewijzen die slechts beweringen waren en aantijgingen die uit onbegrip voortkwamen. De mails met de aantijging van fraude mocht het bedrijf niet zien omdat dan de (ex-) werknemers onthuld zouden worden. Kul. Als Zembla zo dicht op de medewerkers zat, had het de batches na kunnen trekken en met echt bewijs kunnen komen. Het lijkt wel alsof de makers van het programma dat bewust niet deed.
Wel herkenbaar, zeggen mijn contacten, is de hardheid van de vleeswereld. ‘Wie niet wil luisteren, krijgt vliegles’, zegt men in het vak. Medewerkers zijn veelal gedetacheerd, vaste contracten worden zoveel mogelijk omgezet in flexibele. Het gaat immers niet zo jofel in de varkensslachterij en al helemaal niet bij VION. Klagen of dingen doen die de baas niet bevallen, leveren een enkele reis richting de uitgang op. Daarom is het niet ondenkbaar dat de bewijsmails in werkelijkheid haatmails zijn.
Hoe dat ook zij, Zembla liet volledig na ook maar een indicatie van materieel bewijs te leveren, terwijl het programma suggereert alsof het er met zijn neus bovenop zat.
Wytzes, een laboratoriumman, horen we zeggen dat àls er poep op het vlees zit, dat wel ‘heel erg’ is; we moeten denken dat het misdadig en moedwillig is. Dat het erg is als het waar is, klopt.
Een stem horen we schatten dat het percentage bezoedeld vlees wel op kan lopen tot 60%. De vakmensen die ik sprak laten me weten dat zo’n percentage onwaarschijnlijk is. Hun oordeel is plausibel. We zouden het namelijk terug moeten vinden in medische statistieken, dokters die aan de alarmbel trekken of oplopende verkopen van WC-papier. Dat is niet zo.
Waar rook is, is echter wel degelijk een potentieel vuur. De oplopende bandsnelheden en de steeds sneller afgemeste dieren doen het risico toenemen. Dat zeggen mijn contacten óók. Maar zelfs 40% vinden ze een onrealistische gedachte.
Er is meer vuur. Net als Zembla geven ook mijn contacten aan dat de keuring wel heel erg ver in handen van de belanghebbende slachters is gekomen. Er zou daadwerkelijk te weinig grip op zijn van buiten.
Albert Heijn en Unilever vragen vandaag om opheldering. Dat viel te verwachten. Hoe kon het gebeuren dat er onder het Beter Leven Keurmerk van de Dierenbescherming werd gefraudeerd? Dat hoort niet te kunnen en dat hoeft ook niet als je alle onderdelen van batches telt en controleert via een administratiesysteem waar geen ontsnappen aan is.
Een woordvoerder van de Dierenbescherming liet gisteren aan de Telegraaf weten dat ook hun controleurs niet ‘de hele dag in het slachthuis kunnen zijn’. Dat is onzin. Moderne controlesystemen halen zelfs in oktober de fraude nog uit de boeken die in januari gepleegd werd. Daarom werkt het preventief. In het slachthuis zijn, is geen goede controlemethode.
Zo’n reactie is vermoedelijk tekenend voor het begrip dat de organisatie heeft van zijn verantwoordelijkheid en taak. Ik mag het zeggen want ik maakte rond de Ierse vleeskoeien van Jumbo de nodige pijnlijke reacties mee van zowel de Dierenbescherming als de Stichting Beter Leven Kenmerk die – gebaseerd op feiten – doen vermoeden dat de Dierenbescherming dringend hulp nodig heeft bij het opzetten van een professioneel controlesysteem.
Ik weet van professionals dat zij verwachtten dat het systeem kwetsbaar is en een keer zou exploderen. Kennelijk is dit het moment waarop dat pijnlijk duidelijk wordt. Frank Dales, de directeur van de Dierenbescherming, huilt in het programma dan ook krokodillentranen. Op zijn minst vanuit de Ierse affaire wist hij hoe kwetsbaar zijn controlesysteem is. Hij woof het toen weg. Dat mag Nederland best weten.
Het Beter Leven Kenmerk heeft waarde, maar als het die verder wil waarmaken heeft het ook dringend hulp nodig. Zo kan het niet verder.
Zembla heeft een historie. Het programma creëert doorgaans graag lawaai. Nog niet eerder echter ging het zo onbeschaamd en subtiel te werk als actievoerder. En nooit eerder bracht het zo weinig bewijs, terwijl de aanklacht zo groot was. De pers ondersteunde het. Het publiek vindt het overtuigend.
Toch bleek de pers vandaag relatief stil. Ik weet dan ook niet wat de werkelijke conclusie is. Schaamte of het besef dat we de weg kwijt zijn over de manier waarop je aan de goede kant van de vleesstreep moet gaan staan?
Kennelijk dacht de redactie van Zembla dat tegen de vleesindustrie in Nederland inmiddels alles geoorloofd is. Je kunt kritisch zijn op de veeindustrie en slachters, maar hier is een grens overschreden. Als niet waar is, wat Zembla beweert, blijft de imagoschade enorm en zijn de moeizaam opgebouwde relaties tussen boeren, slachters, Dierenbescherming, grootverwerkers en supermarkten zwaar onder druk gezet. De tegenbewijzen zijn immers niet overtuigend te leveren, terwijl het beeld dat er ‘van alles mis is met vlees’ onder het publiek nu opnieuw en krachtig bevestigd is.
Kafka’s Proces was ooit het schrikbeeld van de progressieven in de 20e eeuw. In de 2e helft van die eeuw leken we het overleefd te hebben. In de eerste helft van de 21e zijn we terug in die wereld van beschuldiging en berechting zonder proces, gevoed door mensen die zich nota bene progressieve journalisten achten. Dat geeft geen goed gevoel voor de toekomst. Ik vind het zelfs beangstigend, tenzij de relatieve luwte van vandaag betekende dat Zembla in stilte is teruggefloten.
NB eerder vernam ik uit betrouwbare bron dat ZEMBLA op illegale wijze gebruik heeft gemaakt van beelden van de Keuringsdienst van Waarde om zijn reportage vorm te geven. Zembla heeft daar geen melding van gemaakt en geen toestemming voor gekregen.
Dick Veerman is hoofdredacteur van Foodlog.nl. Dit artikel werd daar eerder gepubliceerd.
