Op 6 mei 2002 schoot Volkert van der Graaf Pim Fortuyn dood. De reden voor de moord waren volgens hemzelf de ‘algemene stigmatiserende politieke denkbeelden’ van Fortuyn. Daarnaast vreesde hij de grote politieke macht die Fortuyn dreigde te krijgen. Van der Graaf kreeg 18 jaar gevangenisstraf opgelegd, vandaag kwam het bericht naar buiten dat hij in aanmerking komt voor proefverlof. In principe is dat logisch: bij goed gedrag kom je na het uitzitten van tweederde van je straf vervroegd vrij, dat geldt ook voor Van der Graaf.
Veel Nederlanders zien helemaal niets in een proefverlof of een vervroegde vrijlating voor Van der Graaf, en dan laat ik de niet zelden geponeerde stelling dat hij zelf de doodstraf verdient even buiten beschouwing. Die weerstand is volledig te begrijpen. De moord op Fortuyn is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Nederland, na de Tweede Wereldoorlog hadden we nog nooit ge maken gehad met een politieke moord, en de brute, kille wijze waarop Fortuyn werd geëxecuteerd op de parkeerplaats van het mediapark in Hilversum was ronduit weerzinwekkend.
De wetgever heeft wel gedelijk gereageerd op gebeurtenissen zoals de moorden op Pim Fortuyn, Theo van Gogh en de aanslag op de Twin Towers, door invoering van het terroristisch oogmerk – naar mijn mening overigens een juridisch misbaksel – waardoor een misdrijf met als doel het ontwrichten van een samenleving zwaarder wordt bestraft dan een ‘gewoon misdrijf’. Maar ten tijde van de rechtszaak van Van der Graaf bestond deze mogelijkheid nog niet.
Wat een functionerende rechtsstaat hoort te doen, is een misdrijf met behulp van de op dat moment bestaande wetten beoordelen. Die wetten kunnen we veranderen, maar nooit met terugwerkende kracht. Als er heel veel emotie bij een rechtszaak komt kijken, proberen de dienstdoende rechters dat te registreren, om zich er vervolgens niet door te laten beïnvloeden.
Het is goed dat rechters in deze zaak niet – of slechts in zeer beperkte mate – toegeven aan die emotie. Juist bij een misdrijf als deze, waar bewust wordt gepoogd een samenleving te ontwrichten, is het goed dat een samenleving toont dat ze niet ontwricht is. Objectieve, correcte en ja, zelfs terughoudende, strafrechtspraak is bij uitstek een manier om dat te laten zien.
Het is voor veel mensen pijnlijk dat Van der Graaf überhaupt ooit weer op vrij voeten komt, een vrijlating van een dader is altijd pijnlijk voor de directe en indirecte slachtoffers van een misdrijf. Maar uiteindelijk gaat het strafrecht niet om slachtoffers maar om daders, het heeft geen zin om naar de strafmaat te kijken om genoegdoening te vinden. Welke straf Van der Graaf ook krijgt, het zal nooit recht doen aan wat hij heeft gedaan.
Als hij levenslang krijgt, komt Pim Fortuyn niet terug. Als we hem, bij wijze van uitzondering op de regel, de doodstraf geven, komt Pim Fortuyn ook niet terug. Als iemand besluit het ‘heft in eigen hand te nemen’ en hem op een wellicht welverdiende kogel trakteert, komt Fortuyn ook niet terug. Soms moeten we gewoon accepteren dat iemand iets heel ergs heeft gedaan en dat we er niets aan kunnen doen om dat goed te maken.
Wat we wel kunnen constateren is dat Van der Graaf helemaal niets heeft bereikt met de moord. Je kan gerust stellen dat die ‘stigmatiserende denkbeelden’ waar hij het over heeft juist zijn toegenomen sinds de dood van Fortuyn, daarvoor hoeven we echt niet alleen maar naar Geert Wilders te kijken. De verkiezingsslogans van de VVD zijn vaak harder van toon – maar helaas wel ontdaan van de flair – dan de befaamde uitspraken van Fortuyn. De PvdA spreekt over de stokpaardjes van Fortuyn alsof het de normaalste zaak van de wereld is, terwijl die onderwerpen rondom de millenniumwisseling nog een taboe waren bij de sociaal-democraten.
De uiteindelijke vrijlating voor Van der Graaf tekent zijn totale nederlaag. We zijn politiek op dezelfde voet verder gegaan en we beschouwen hem blijkbaar niet meer als een gevaar voor de samenleving. Hij is een paria, niemand neemt het voor hem op en hij heeft niets bereikt. Hij heeft verloren.
Misschien is er juridische ruimte te vinden om Van der Graaf langer vast te laten zitten, maar als dat niet zo is dan is het goed dat hij vervroegd wordt vrijgelaten. Het moge duidelijk zijn dat de nederlaag van Van der Graaf niet genoeg is om de dood van Fortuyn ook maar enigszins goed te maken, maar dat zou een extra lange opsluiting ook niet doen. Van der Graaf mag dan tegen de regels van de rechtsstaat ingaan, wij doen dat niet, zoveel invloed mogen we hem niet gunnen.
