VPRO’s Tegenlicht doet al jaren op even maniakale als bewonderenswaardige wijze zijn best om een ‘alternatieve narratief’ in de markt te zetten. Net zoals, vermoed ik, de ‘Tegenlicht’-redactie vind ik het bijna gek makend dat er na de financiële crisis in 2008 weinig of niets fundamenteels in onze maatschappij, in ons financiële systeem, in de politiek of in de media veranderd is. Wellicht om troost te bieden aan mensen als ik reizen ‘Tegenlicht’-reporters af naar allerlei windstreken ten einde mij, en alle overige welvaartskijkers in het knusse Nederland, te laten proeven aan initiatieven en bewegingen die worden omgeven door het aura van Nieuw & Hoopgevend.
Vanuit die honger naar het afwijkende, een typische VPRO-missie, mogen we ons dan vergapen aan een succesvolle, Braziliaanse topondernemer, die volkomen Anders met zijn werknemers omgaat. Aan een streek in Baskenland waar de economie half-corporatistisch, half-communistisch zijn partijtje heel aardig meeblaast. Aan actievoerders in Griekenland die cruciale nutsvoorzieningen terug willen ‘in de handen van het volk’. Aan een Tsjechische econoom die met droge ogen ( en een volle baard) beweert dat de Griekse economie met zijn noodgedwongen terugkeer naar het autarkisch principe ‘twintig jaar voor loopt op de rest van Europa’. Aan een Sloveense filosoof, die in een neo- sociologisch brabbeltaaltje Nieuwe Tijdperken aan- en afkondigt alsof het modeseizoenen betreft. Na elke aflevering van dat prachtige ‘Tegenlicht’ zie je op Twitter een kleine, alternatieve kudde ‘hosanna!’ roepen over het getoonde. En ik verklap niets vreemds als ik zeg dat woorden als ‘inspirerend’,‘interessant’ en ‘fascinerend’ op zo’n moment als warme broodjes over de digitale toonbank vliegen. Soms doe ikzelf mee aan zo’n half hysterische nazit.
Kortom, alles wordt bij ‘Tegenlicht’ in het werk gesteld om de deprimerende werkelijkheid – namelijk dat alle krachten van vóór 2008 ook ná 2008 op alle niveaus nog steeds op hun plek zitten en doorgaan met eenzelfde soort logica – te verdoezelen. En met een vakmanschap dat de VPRO eigen is (beeld na beeld om je vingers bij af te likken), worden nieuwe helden en tegendraadse voorbeeldprojecten op zo’n manier gefilmd en geportretteerd, dat je in je vloerverwarmde woning met het veilige idee kunt gaan slapen dat er weliswaar niet in ons gesovjetiseerde polderland een doorbraak zit aan te komen, maar dat ze, gelukkig, elders in de wereld wél bezig zijn vanuit geheel nieuwe principes een Paradijs aan het bouwen zijn. En de kater die erop volgt, is dat je vervolgens nooit meer iets hoort over die mensvriendelijke ondernemers, gedreven activisten, alternatieve economen en semispastische filosofen. Stuk voor stuk waren ze dankbare hapjes voor de VPRO-camera. Niet meer, niet minder. ‘Nicheproducten’, eigenlijk… En de volgende dag, zo blijkt, gaat het gewoon weer over de beurskoersen, over de laatste voorspelling van het CPB en over onze nationale economie die, och hemeltje toch, een kwart procentje zal gaan groeien of krimpen. ‘Welcome to the real World!’, inderdaad…
Hoe sneu de echte, niet door de VPRO gestuurde werkelijkheid is, komt misschien wel het beste tot uiting in het hedendaagse Griekenland. Niet heel lang geleden was ik er zelf nog. In weerwil van het revolutionaire elan dat de VPRO mij in ‘Tegenlicht’ schetste, maken ver weg de meeste Grieken geen enkele aanstalten de twee roversbendes uit het politieke midden, Pasok (socialistisch) en Nea Dimokratia (conservatief), daadwerkelijk de rug toe te keren. Hoe afschrikwekkend symbolisch is dat? ‘Als puntje bij paaltje komt, blijven de Grieken trouw aan Pasok en ND,’ zei een Nederlander, die ruim twintig jaar in Griekenland woont. ‘Niet omdat ze na al die schandalen maar een millimeter in die partijen geloven. Maar omdat ze er, nog steeds, een baantje van verwachten. Is het niet vandaag dan wel morgen.’ Een beter bewijs dat Europa, en in haar kielzog de rest van het westen, zelfs in zijn meest kwetsbare delen gewoon opportunistisch blijft reageren en op de oude voet verder gaat, is bijna niet denkbaar. Het brengt mij ertoe ’s lands internationaal meest erkende kosmopoliet alsmede veelvuldig gelauwerde ziener Rem Koolhaas uit de Volkskrant van afgelopen vrijdag vrijelijk te citeren over Europa: ‘Wat somber maakt is dat, ondanks de crisis, het spel door dezelfde acteurs wordt voortgezet.’ En, om mijn punt nog wat extra kracht bij te zetten, hier een puike tweet van SP-er @peterkwint: ‘Die financiële markten – die we volgens deze IMF-meneer niet aan het twijfelen moeten maken – twijfelen die weleens aan zichzelf? #Buitenhof’. Het antwoord luidt vijf jaar na de crisis, helaas, onomstotelijk: néé.
Lieve dames en lieve heren van ‘Tegenlicht’, hoe graag ik het mét jullie ook zou willen: er is dus geen andere film! Die van 2008 draait nog steeds.
In de hoofdzaal.
Hans van Willigenburg is journalist, schrijver, dichter, spreker en schrijfcoach
