Eigenlijk vinden we het tegenwoordig niet meer kunnen: zo’n klassieke expositie over een kunstenaar, waar je begint bij geboorte, de eerste kindertekeningen en via de hoogtepunten eindigt bij het sterfbed. Liever thematisch, van geuren tot kleuren. Maar als je, zoals het Stedelijk Museum Amsterdam, zo’n unieke collectie van één kunstenaar in huis hebt, wat moet je dan? En als je bovendien een substantieel deel van zijn verdere oeuvre uit Thessaloniki en Rusland kunt binnenhalen?
Kazimir Malevich 1879-1935) is een van de belangrijkste grondleggers van de abstracte kunst. Het Zwarte Vierkant is een icoon. Zijn schilderijen vormen een van de hoekstenen van de SM-collectie. Niet zonder slag of stoot: na jarenlange processen met de erfgenamen mag het museum zich sinds 2008 definitief eigenaar noemen van een groot aantal doeken en tekeningen. Die schitteren op de expositie Kazimir Malevich en de Russische Avant-Garde.
Jaja, we volgen niet alleen Malevich chronologisch, maar krijgen er ook een aantal tijdsgenoten bij. Voor de broodnodige context. Normaliter is dat een excuus om het schamele aantal aanwezige doeken van het hoofdonderwerp (Hieronymus Bosch of bijvoorbeeld Caravaggio) te verbloemen. Dat geldt niet voor Malevich op deze expo, dankzij het groot aantal eigen werken. Die zijn goed gerestaureerd en onderzocht in de jaren dat het museum gesloten was wegens verbouwing. Waar acht jaar sluiting al niet goed voor is.
Resultaat is een indrukwekkende eenmalige expositie, waar het werk van Malevich glorieert, zoals het bedoeld is. Hij mag het meest bekend zijn van zijn zwarte vierkant en andere suprematische abstracte werken, hier krijgen we een veel breder breed. Een tienstappenplan door zijn stormachtige ontwikkeling.
De in Kiev geboren schilder werd opgeleid in Moskou. (1) Daar begon hij als meeloper die achter het uit Parijs geïmporteerde impressionisme en fauvisme aan hobbelde. (2) Al snel gooide hij er wat Russische volkskunst bij voor het neo-primitivisme. Allemaal te voorspelbaar, dus (3) combineerde hij daarna doodleuk Italiaans futurisme met Frans kubisme. Het levert de eerste hoogtepunten op, zoals de Messenslijper (eenmalig uitgeleend door Yale University). Tussendoor heeft hij tijd voor een opera (4), waar hij kubistische kostuums voor ontwerpt. Jammer dat hier fragmenten worden vertoond van een uitvoering door een Amerikaanse cast: het klinkt als tweederangs musicalzangers die derderangs Broadway materiaal afwerken.
Daarna volgt de erezaal van de expositie met de radicaal abstracte werken van het suprematisme (o.a. met dat Zwarte Vierkant, waarvan hier een latere versie hangt). We zitten in 1915 als Malevich schrijft: ‘Ik vernietigde de grens van de horizon en stapte uit de wereld der dingen. En de dingen verdwenen als mist.’ Deze reconstructie van zijn geruchtmakende expositie uit 1915, Laatste Futuristische Tentoonstelling 0, 10 met doeken uit de hele wereld, gaan we niet vaak meer op één plek bij elkaar zien. Alleen al hiervoor moet elke kunstliefhebber naar het Stedelijk.
En danzijn we pas halverwege. Malevich gaat nog een stap verder dan Mondriaan: hij laat alle kleur los en schildert wit op wit (6). De bezoeker is dan al behoorlijk groggy, maar krijgt de laatste genadeslag met alle tekeningen van de schilder. En dan blijkt hij ook nog een leraar te zijn geweest, die complete kleurtheorieën aan zijn leerlingen voorlegde. Totaal onbegrijpelijk, maar wel fascinerend.
Doordat Stalin in 1928 abstracte kunst officieel afkeurde, had Kazimir geen andere keus dan weer figuratief te gaan schilderen: portretten waar gelukkig altijd nog een recalcitrant rood rechthoekje of een ander raar detail opduikt. Uitgeput aanschouwen we het sterfbed van Malevich. En dan hangen er overal nog mooie schilderijen van Malevich’ tijdsgenoten.
Kortom: veel te veel voor 1 bezoek. Gelukkig blijft Malevich tot 2 februari hangen. In ieder geval heeft Kazimir de viering van 400 jaar Nederland-Rusland op de valreep gered.
Kazimir Malevich en de Russische avant-garde, Stedelijk Museum Amsterdam, 19 oktober 2013 t/m 2 februari 2014, www.stedelijk.nl
Hedendaagse versie van de Malevich-opera Victory over the Sun door operamaker Sjaron Minailo, 17 oktober 19 en 20.30 uur, 19 oktober 15.30 uur
Meer lezen van Dirk Koppes? Neem een abonnement!
